Η ιστορία της σκεψης για την καταγωγή του ανθρώπου

Ποιά ήταν η πορεία της ανθρώπινης σκέψης για την καταγωγή του ανθρώπου; Από ποια μονοπάτια πέρασε μέχρι να καταλήξουμε στις σύγχρονες αντιλήψεις; Μια εξονυχιστική έρευνα σχετικά με το ζήτημα βρίσκουμε στο άρθρο του T. Bendyshe με τίτλο "The history of anthropology" που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Memoirs read before the Anthropological Society of London.

Tο σημαντικότερο έργο σχετικά με την επιστημονική σκέψη κατά την αρχαιότητα για την καταγωγή του ανθρώπου είναι το De Die Natali, c.17 του Ρωμαίου συγγραφέα Censorinus, το έτος 238 μ.Χ. όπου συνοψίζονται όλες οι απόψεις επί του ζητήματος:...


"Θα αναφέρω συνοπτικά μερικές από τις απόψεις των αρχαίων σχετικά με την καταγωγή του ανθρώπου. Επειδή είναι γνωστό ότι οι άνθρωποι αναπαράγονται από το σπέρμα των γονέων τους και συνεχίζουν να αναπαράγονται για πολλούς αιώνες μέσω της διαδοχής των γενεών, το πρωταρχικό και γενικό ερώτημα συζητήθηκε μεταξύ των φιλοσόφων της αρχαιότητας. Ορισμένοι πίστευαν ότι οι άνθρωποι υπήρχαν πάντοτε και ότι το είδος τους δεν είχε ούτε αρχή, ούτε ξεπήδησε από κάπου. Άλλοι, ότι υπήρχε περίοδος που δεν υπήρχαν άνθρωποι και ότι η φύση με κάποιον τρόπο τον δημιούργησε. Μεταξύ εκείνων που είχαν την πρώτη άποψη -ότι η ανθρωπότητα υπήρχε πάντοτε- ήταν οι Πυθαγόρας ο Σάμιος, Ώκελλος, Αρχύτας και όλοι οι Πυθαγόρειοι. Ούτε οι Πλάτων, Ξενοκράτης, Δικαίαρχος και οι φιλόσοφοι της παλαιάς Ακαδημίας φαίνεται να είχαν διαφορετική άποψη. Ο Αριστοτέλης και ο Θεόφραστος και πολλοί ακόμα από τους καλύτερους Περιπατητικούς, γράφουν αντίστοιχα πράγματα· και ως επιχείρημα, αρνούνται ότι έχει αποσαφηνιστεί αν τα πουλιά ή τα αυγά έγιναν πρώτα, εφόσον κανένα αυγό δεν μπορεί να γεννηθεί χωρίς πουλί και κανένα πουλί χωρίς αυγό. Έτσι, λένε ότι δεν θα μπορούσε να έχει υπάρξει καμία αρχή όλων των όντων σε αυτόν τον αιώνιο κόσμο· αλλά σε αυτή η σειρά γενεών και γεννήσεων, η αρχή και το τέλος όσων έχουν γεννηθεί μοιάζει το ίδιο.

Υπάρχουν ωστόσο αρκετοί που πιστεύουν ότι κάποιος πρωταρχικός άνθρωπος δημιουργήθηκε είτε από θεϊκή δύναμη, είτε από τη φύση, αλλά διαφέρουν ως προς τις απόψεις τους για τον τρόπο με τον οποίο συνέβη. Οι μυθικές εξιστορήσεις των ποιητών μας λένε ότι οι πρώτοι άνθρωποι δημιουργήθηκαν από χώμα από τον Προμηθέα ή γεννήθηκαν από τις γυμνές πέτρες του Δευκαλίωνα και της Πύρρας· και κάποιοι φιλόσοφοι έχουν εκφράσει απόψεις, αν και λιγότερο αλλόκοτες, αλλά σε κάθε περίπτωση όχι περισσότερο πιστευτές. Ο Αναξίμανδρος, από τη Μίλητο, πίστευε ότι ψάρια, ή κάποια ζώα όπως τα ψάρια, ξεπήδησαν από το νερό και το χώμα σε θερμή κατάσταση· ότι οι άνθρωποι ξεκίνησαν να μεγαλώνουν μέσα τους και διατηρήθηκαν ως έμβρυα μέχρι να ενηλικωθούν και τελικά εξήλθαν ως άνδρες και γυναίκες, που μπορούσαν να φροντίσουν τον εαυτό τους. Ο Εμπεδοκλής, επίσης, στο ευγενές ποίημά του, σύμφωνα με τον Λουκρήτιο, είχε παρόμοια άποψη. Αρχικά, διαφορετικά μέλη ξεπήδησαν από τη γη υπό μια μορφή γέννας, που αργότερα ενώθηκαν και έφτιαξαν τον άνθρωπο, μέσα από μια μίξη φωτιάς με νερό. Αλλά γιατί να ψάχνουμε άλλο τέτοιες απόψεις, οι οποίες δεν έχουν καμία αίσθηση αληθοφάνειας; Ο Παρμενίδης και οι άλλοι ήταν της ίδιας άποψης, διαφέροντας ελάχιστα από τον Εμπεδοκλή.

Ο Δημόκριτος από τα Άβδηρα πίστευε ότι οι άνθρωποι δημιουργήθηκαν από το νερό και το χώμα· το ίδιο και ο Επίκουρος, αφού σύμφωνα με αυτόν κάποιου είδους μήτρες δημιουργήθηκαν από θερμή λάσπη που έπιασαν ρίζες στη γη, ήταν τα πρώτα πράγματα που υπήρξαν και αυτά παρείχαν, με τη βοήθεια της φύσης, ένα θρεπτικό υγρό σαν γάλα για τα παιδιά που ξεπήδησαν από αυτές και όταν εκείνα μεγάλωσαν, διέσπειραν το ανθρώπινο είδος. Ο Ζήνων, ο Κιτιεύς, ιδρυτής των Στωικών, πίστευε ότι η αρχή του ανθρώπου πρέπει να συνέβη όταν ο κόσμος ήταν πολύ νεαρός· και ότι ο πρώτος άνθρωπος γεννήθηκε με την προσθήκη μιας θεϊκής σπίθας -δηλαδή μέσω της Θείας Πρόνοιας.

Τέλος, η χονδροειδής άποψη που έχουν οι περισσότεροι γενεαολόγοι -ότι οι πρόγονοι κάποιων εθνοτήτων δεν προήλθαν από εξωγενή πηγή, αλλά ξεπήδησαν από τη γη, όπως στην Αττική, στην Αρκαδία και στη Θεσσαλία και έτσι ονομάστηκαν αυτόχθονες. Λόγω ευκολοπιστίας και άγνοιας της αρχαιότητας, δεν υπήρξε καμία δυσκολία ώστε να γίνει πιστευτό στην Ιταλία, όπως τραγουδά ο ποιητής, ότι αυτόχθονες νύμφες και θεότητες ζούσαν σε συγκεκριμένα δάση. Πλέον, ωστόσο, η ποιητική αδεία έχει φτάσει τόσο μακριά ώστε να φαντάζονται πράγματα που δύσκολα μπορεί κάποιος να καθίσει να τα ακούσει. Ακόμα και οι μνήμες των ανθρώπων, μετά την δημιουργία των εθνών, λένε ότι οι άνθρωποι ξεπήδησαν από τη γη με διάφορους τρόπους: στην Αττική ο Εριχθόνιος ξεπήδησε από τη γη από τον σπόρο του Ήφαιστου· στην Κολχίδα, ή Βοιωτία, οπλισμένοι άνδρες δημιουργήθηκαν από τα δόντια ενός δράκου· εκ των οποίων, οι λίγοι που απέμειναν μετά από μια αλληλοκτόνα σύγκρουση, λέγεται ότι βοήθησαν τον Κάδμο να χτίσει τη Θήβα. Εκτός από αυτά, λέγεται ότι ένα παιδί ξεθάφτηκε από τη γη στην Ταρκινία, με το όνομα Τάργος, δίδαξε την τέχνη της οιωνοσκοπίας, την οποία διέταξε να σωθεί γραπτά ο Λούκουμος, που τότε κυβερνούσε την Ετρουρία."

Ο Sir M. Hale το 1677 λαμβάνοντας υπόψη το έργο του Censorinus και προσθέτοντας τις δικές του παρατηρήσεις, συμπέρανε ότι οι απόψεις των αρχαίων για την καταγωγή του ανθρώπου χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες:

1. Ότι ο άνθρωπος δεν είχε αρχή, αλλά υπάρχει αιώνια.
Έφτασαν σε αυτό το συμπέρασμα προσπαθώντας να το συνταιριάξουν με αυτά που έβλεπαν γύρω τους στη φύση, θεωρώντας ότι η φύση είναι αναλλοίωτη. Αυτήν την άποψη είχε ο Ώκελλος, καθώς και ο Αριστοτέλης, ο οποίος όμως σε κάποια σημεία φαίνεται να αμφιβάλλει· και παρότι ο Πλάτων στον Τίμαιο θεωρεί ότι υπάρχει μια αρχή της ανθρωπότητας, ωστόσο αλλού οι τοποθετήσεις του είναι αμφίβολες. Μαζί σε αυτήν την άποψη όλοι οι φιλόσοφοι που παραθέτει ο Censorinus.

2. Ότι ο άνθρωπος είχε μια αρχή, ενώ αρχικά δεν υπήρχε.
Η παράδοση ήταν με το μέρος τους, αλλά και η ίδια η υπόθεση είναι λογικοφανής. Ωστόσο, η θεώρηση της αιώνιας σειράς γενεών χωρίς αρχή οδήγησε και σε αντιφάσεις. Αυτοί που υποστήριξαν πως υπήρχε μια αρχή της ανθρωπότητας ήταν οι Επίκουρος, Αναξίμανδρος, Εμπεδοκλής, Παρμενίδης, Ζήνων και τέλος ο Μωυσής. Στον Μεσαίωνα προστέθηκαν οι Αβικέννας, Cardan, Cesalpino, Berogardus. Όμως διαφώνησαν ως προς την μέθοδο που έγινε αυτή η αρχή.

Εκτός από τις απόψεις Αναξίμανδρου, Εμπεδοκλή-Παρμενίδη, Δημόκριτου-Επίκουρου, Ζήνωνα που αναφέρει ο Censorinus, ο Hale προσθέτει την άποψη του Οβίδιου που συμφωνεί με αυτήν των Στωικών, όπου σπέρμα εκ της γης μέσω μιας θεϊκής ή ουράνιας παρέμβασης, έδωσε τον άνθρωπο μέσα από μια σταδιακή διαδικασία. Κατά κάποιον τρόπο, κάθε φιλοσοφική σχολή των Ελλήνων είχε την δική της θεώρηση: Πυθαγόριοι, της Ακαδημίας, Περιπατητικοί, Επικούριοι μαζί με Αναξίμανδρο και Εμπεδοκλή, Στωικοί.

Εξετάζοντας τα γραπτά του Πλάτωνα, βρίσκουμε τις απόψεις για το ζήτημα, που ορισμένες φορές είναι αντικρουόμενες. Στους Νόμους o Αθηναίος οικοδεσπότης και ο Κλεινίας μιλούν για την αιωνιότητα της ανθρωπότητας, αλλά αφήνουν και ένα παράθυρο ότι ίσως υπήρχε μια αρχή σε ασύλληπτα μακρινό παρελθόν. Στον Μενέξενο ο Σωκράτης μιλώντας για την Αττική, λέει ότι οι πρώτοι κάτοικοί της ξεπήδησαν από τη γη όπως τα υπόλοιπα ζώα. Στον Τίμαιο περιγράφει πώς ο Θεός έδωσε την ψυχή στον άνθρωπο, υπονοώντας ότι του έδωσε και ζωή. Συνεπώς, ο Πλάτων δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι υποστήριζε ξεκάθαρα την αιωνιότητα του ανθρώπου.

Όσον αφορά στον Αριστοτέλη και τους Περιπατητικούς, όπως οι Σιμπλίκιος και Αβερρόης, η άποψή τους ήταν για την αιωνιότητα όχι μόνο της ανθρωπότητας, αλλά και όλου του κόσμου. Για παράδειγμα, γράφει ότι δεν υπήρξε πρώτο λιοντάρι. Ωστόσο, στα Πολιτικά γράφει πως οι πρώτοι άνθρωποι προήλθαν είτε από τη γη, είτε από κάποια τυχαιότητα. Αλλού γράφει ότι ζωή υπάρχει σε όλα τα πράγματα, ενω αλλού αναγνωρίζει ότι στο ζήτημα αν ο κόσμος γενικότερα είχε αρχή ή όχι πως υπάρχουν πιθανότητες και για τις δυο απόψεις. Από τα αποσπάσματα του Αριστοτέλη, φαίνεται να μην είναι ξεκάθαρος ως προς την άποψή του για την αιωνιότητα της ανθρωπότητας.

Σχετικά με τους Αιγύπτιους και τους Φοίνικες, o Βενετός μεσαιωνικός συγγραφέας Caelius Rhodiginus γράφει ότι η θεολογία των Φοινίκων και των Αιγυπτίων υποστήριζε ότι οι άνθρωποι και τα άλλα ζώα ξεπήδησαν από τη γη τυχαία. Μάλιστα ο Διόδωρος ο Σικελιώτης μας δίνει διάφορες λεπτομέρειες για τις απόψεις των Αιγυπτίων.

Οι απόψεις των αρχαίων ξεχάστηκαν, όταν επιβλήθηκε στην Ευρώπη η χριστιανική αντίληψη περί καταγωγής του ανθρώπου. Επί Ιουλιανού υπήρχε ακόμη ελευθερία σκέψης, με τον ίδιο τον Αυτοκράτορα να γράφει σε επιστολή του σε ιερέα το 362 μ.Χ. πως οι Θεοί έδωσαν ζωή σε ένα ζευγάρι ανθρώπων ή δημιούργησαν πολλούς ανθρώπους. Το έτος 415 μ.Χ. σηματοδοτεί την οριστική επιβολή της χριστιανικής αντίληψης. Στην Αλεξάνδρεια δολοφονείται η Υπατία με εντολή του (Άγιου!) Κύριλου, επιβάλλοντας την τρομοκρατία στους επιστήμονες. Το ίδιο έτος, ο (Άγιος!) Αυγουστίνος εκδίδει το βιβλίο De Civitate Dei, στο οποίο ενημερώνει τους αναγνώστες με αγαλλίαση ότι οι παγανιστές θα ήθελαν να απαντήσουν στο βιβλίο αυτό, αλλά "καλύτερα να μην το κάνουν", προφανώς γιατί θα υποστούν συνέπειες. Γράφει ότι όλοι οι άνθρωποι προέρχονται από τους πρωτόπλαστους (Αδάμ-Εύα) που έφτιαξε ο Θεός και ότι η ανθρωπότητα υπάρχει μόλις λίγες χιλιάδες χρόνια... Παραθέτει διάφορα επιχειρήματα, με κλασικό αυτό του αλάθητου της Αγίας Γραφής. Μεταξύ άλλων υποστηρίζει ότι η γη είναι επίπεδη και όχι σφαιρική.

Έναν αιώνα μετά τον Ιουλιανό, επιτράπηκε στον Πρόκλο να διδάξει στην Ακαδημία, από όπου προσπάθησε με δεκαοχτώ επιχειρήματα να εναντιωθεί στο χριστιανικό δόγμα για την δημιουργία του κόσμου. Αποτέλεσμα; Λίγες δεκαετίες αργότερα, η Ακαδημία έκλεισε δια παντός, το 529 μ.Χ.

Σποραδικά διάφοροι χριστιανοί, συνήθως κληρικοί, εξέφραζαν διαφοροποιημένες απόψεις από τις επίσημες ως προς την καταγωγή του ανθρώπου, αντιμετωπίζοντας τις αναμενόμενες συνέπειες.

Η ανακάλυψη της Αμερικής, έφερε τους Ισπανούς αντιμέτωπους με τους ιθαγενείς, με τους οποίους οι διαφορές ήταν εμφανέστατες. Αυτό έκανε κάποιους Ευρωπαίους να πιστέψουν ότι δεν μπορεί να έχουν κοινή καταγωγή με τους ιθαγενείς. Σύντομα γεννήθηκαν οι πρώτες απόψεις περί πολυγενισμού. Το 1520 ο Παράκελσος υποστηρίζει τον πολυγενισμό, θεωρώντας ότι οι διάφοροι λαοί, λαμβάνοντας υπόψη τους ιθαγενείς κάθε ηπείρου, είναι αδύνατο να προήλθαν από κοινό πρόγονο. Άσκησε κριτική στον Μωυσή, λέγοντας ότι έδρασε σαν θεολόγος και όχι σαν επιστήμονας, εκλαϊκεύοντας τα περί γένεσης και όχι μελετώντας τα όπως οι επιστήμονες. Ο Giordano Bruno το 1591 εξέφρασε την άποψη ότι υπήρξαν τρεις πρωτόπλαστοι που έδωσαν τρεις κλάδους της ανθρωπότητας, λέγοντας ότι το ίδιο υποστήριζαν και οι Κινέζοι.

Σταθμός για την φυσική ανθρωπολογία ήταν το έτος 1684, όπου στο περιοδικό Journal des Savants παρουσιάστηκε η πρώτη φυλετική ταξινόμηση της ανθρωπότητας, χωρίς όμως καμία υπόθεση περί καταγωγής του ανθρώπου. Από κει και πέρα ακολουθούν πολλές μελέτες σχετικά με την ανατομία του ανθρώπινου σώματος, όπου διατυπώνονται απόψεις για τους φυλετικούς κλάδους της ανθρωπότητας, κτλ. μέχρι να φτάσουμε στον Λινναίο, όπου ο άνθρωπος για πρώτη φορά εξετάζεται ως μέρος του ζωικού βασιλείου. Έχουν μπει πλέον οι βάσεις για να καταλήξουμε έναν αιώνα περίπου μετά στον Δαρβίνο.