Η φυλετική μίξη στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία

Η πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας αποτελεί ένα από τα πιο πολυσυζητημένα ζητήματα της Ευρωπαϊκής ιστορίας. Οι ιστορικοί προσπαθούν να εντοπίσουν τα αίτια που μια τόσο ισχυρή αυτοκρατορία, που φάνταζε αιώνια, τελικά κατέπεσε με πάταγο. Αρκετοί μελετητές θεώρησαν ότι ο βασικός λόγος της πτώσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν η φυλετική μίξη. Τα αρχικά γενναία, δραστήρια και ηγετικά στοιχεία των Ρωμαίων σταδιακά αντικαταστάθηκαν από ένα σύμφυρμα ξένων εθνών, εισάγοντας ξένα φυλετικά στοιχεία που στη συνέχεια θεωρήθηκαν και Ρωμαίοι πολίτες. Μια άκρως ενδιαφέρουσα μελέτη του διακεκριμένου Αμερικανού κλασικιστή και ιστορικού Tenney Frank φωτίζει το όλο ζήτημα. Δημοσιεύτηκε με τίτλο "Race Mixture in the Roman Empire" στο περιοδικό The American Historical Review και εξηγεί με στοιχεία από την αρχαία γραμματεία και την αρχαιολογία τον τρόπο και την έκταση της φυλετικής μίξης στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

Ο Τάκιτος μας πληροφορεί ότι στα χρόνια του Νέρωνα πολλοί από τους συγκλητικούς ήταν απόγονοι σκλάβων. Ο Ιουβενάλης έγραφε με αγανάκτηση ότι "Ορόντης κυλάει εν Τίβερη", δηλαδή ότι η Ρώμη έχει γεμίσει...
ανατολίτες, εφόσον ο Ορόντης βρισκεται στη Συρία. Τέτοιες αποστροφές των αρχαίων Ρωμαίων συγγραφέων δημιουργούν αναπόφευκτα το εξής ερώτημα. Πόσοι από τους Ρωμαίους πολίτες μπορούσαν να υποστηρίξουν ότι είναι απευθείας απόγονοι Ιταλικών πληθυσμών;

Ο Tenney Frank μελέτησε χιλιάδες επιτύμβιες επιγραφές που βρέθηκαν στη Ρώμη και οι οποίες αναφέρουν τα ονόματα πολιτών ανώτερων τάξεων, πληβείων και σκλάβων. Οι Ρωμαίοι, ανώτερων τάξεων ή πληβείοι, έφεραν λατινικά ονόματα, κάτι που σημαίνει ότι τυχόν ελληνικά ονόματα αποτελούν απόδειξη ξενικής καταγωγής, από τα ελληνόφωνα κομμάτια της Αυτοκρατορίας. Όταν κάποιο άτομο έχει ελληνικό όνομα ή οι γονείς του έχουν ελληνικά ονόματα, τότε κατατάσσεται ως ξενικής καταγωγής. Με αυτό το κριτήριο και παρότι κάποιοι ξένοι υιοθετούσαν Ρωμαϊκά ονόματα, ο Tenney Frank βρήκε ότι η μεγάλη πλειοψηφία των Ρωμαίων πολιτών που ανήκαν στους πληβείους ήταν ξενικής καταγωγής. Εξετάζοντας τα ονόματα σκλάβων, βρήκε ότι πάνω από τους μισούς είχαν ελληνικά ονόματα, ενώ και πολλά από τα λατινικά ονόματα αντιστοιχούν σε τυπικά ονόματα που δίνονταν σε σκλάβους.

Ο συγγραφέας δείχνει με στοιχεία ότι η τάση ήταν περίπου οι μισοί ελληνόφωνοι ξένοι να δίνουν Ρωμαϊκά ονόματα στα παιδιά τους και σχεδόν ποτέ οι Ρωμαίοι να δίνουν ελληνικά ονόματα στα παιδιά τους. Ο Tenney Frank θεωρεί ότι η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού της Ρώμης ήταν ξενικής καταγωγής. Αυτοί οι νέοι Ρωμαίοι από πού ήρθαν; Πόσοι ήταν ελεύθεροι μετανάστες και πόσοι ήταν δούλοι; Ποια ήταν η φυλή τους;

Ο Σενέκας (Ad Helviam, 6) περιγράφει το κύμα μετανάστευσης στη Ρώμη:

"Από αυτό το πλήθος, το μεγαλύτερο μέρος δεν έχει πατρίδα· έρχονται από όλες τις πόλεις και τις αποικίες τους, με μια λέξη, από όλον τον κόσμο. Κάποιοι έρχονται από φιλοδοξία, άλλοι για δημόσιο καθήκον ή για κάποια αποστολή, άλλοι για διασκεδάσεις ψάχνοντας ένα μέρος πλούσιο και με άφθονες απολαύσεις, άλλοι για σπουδές, άλλοι για θεάματα, κτλ"

Ο Ιουβενάλης στην τρίτη σάτιρα γράφει:

"Κάθε γη... καθημερινά περιχύνει
μυριάδες πεινασμένους μπροστά μας.
Έρχονται να πατήσουν το ευγενές χώμα της Ρώμης,
Κόλακες και έπειτα άρχοντες κάθε πριγκηπικού θρόνου,
Γραμματικοί, ζωγράφοι, οιωνοσκόποι, ρήτορες,
σχοινοβάτες, ταχυδακτυλουργοί, μουσικοί και γιατροί"

Τα αποσπάσματα δείχνουν ότι ξένοι έρχονται με δική τους θέληση με σκοπό να εγκατασταθούν μόνιμα στη Ρώμη. Αρκετοί ήταν ελεύθεροι, ωστόσο οι περισσότεροι ξένοι φαίνεται να ήταν σκλάβοι. Οι πηγές αναφέρουν ότι οι σκλάβοι τυπικά έκαναν οικογένειες και παιδιά, μάλιστα με παρόμοια γεννητικότητα με αυτήν των ελεύθερων πολιτών, σύμφωνα με τις επιγραφές. Η απελευθέρωση των σκλάβων με τη διαθήκη του κυρίου τους ήταν συχνότατο φαινόμενο, με αποτέλεσμα οι σκλάβοι να περνούν σταδιακά στο σώμα των πολιτών.

Ως προς την καταγωγή των σκλάβων, ο Tenney Frank εξέτασε τα ονόματά τους από τις επιγραφές. Συνήθως είναι Ρωμαϊκά ή Ελληνικά, σπανιότερα Σημιτικά, Κέλτικα, κτλ. Σκλάβοι από Ελλάδα, Μικρά Ασία και Συρία είχαν ελληνικά ονόματα, ενώ σκλάβοι από τη Γερμανία ως τη Δακία, είχαν λατινικά ονόματα. Οι περισσότεροι σκλάβοι φαίνεται ότι προέρχονταν από τη Συρία και τη Μικρά Ασία, με μερικούς από την Αίγυπτο και την Αφρική, ενώ λίγοι είναι αυτοί που κατάγονται από τη Γερμανία ή τις Δουνάβιες περιοχές.

Στα ονόματα σκλάβων και απελεύθερων, τα ελληνικά προς ρωμαϊκά έχουν αναλογία περίπου 70% - 30%, κάτι που δείχνει την αθρόα είσοδο ανατολιτών. Σε επιγραφές από όλη την Ιταλία, προκύπτει ότι πάνω από τους μισούς κατοίκους είναι σκλάβοι ή ελεύθεροι με ελληνικά ονόματα. Ο συγγραφέας βγάζει το συμπέρασμα ότι σε ολόκληρη την Ιταλία εισήλθαν κύματα σκλάβων εξ ανατολής, που σταδιακά εντάχθηκαν στο σώμα των Ρωμαίων πολιτών. Κάποιοι μελετητές, απαντώντας στον Tenney Frank, υποστήριξαν ότι οι διακινητές ήταν συνήθως ελληνόφωνοι και γι' αυτό έδιναν ελληνικά ονόματα στους σκλάβους, οι οποίοι σκλάβοι δεν ήταν απαραίτητα ανατολίτες. Σε κάθε περίπτωση οι σκλάβοι αντικαθιστούσαν σιγά σιγά τους γηγενείς.

Για ποιον λόγο όμως οι γηγενείς αντικαθίσταντο; Οι λόγοι είναι πολλοί. Οι διαρκείς πόλεμοι αποψίλωσαν τις γραμμές τους, για παράδειγμα μετά την καταστροφή από τον Αννίβα, οι Ρωμαίοι έφεραν σκλάβους εξ ανατολής για να γεμίσουν το κενό. Επίσης, η αθρόα εισαγωγή δούλων έδιωξε τους ελεύθερους Ρωμαίους μικροκαλλιεργητές από τη γη τους. Ακόμη, ο Ιουβενάλης (VI, 594-596) γράφει ότι οι φτωχοί φέρουν τα βάρη μιας οικογένειας, ενώ οι πλούσιοι δεν κάνουν παιδιά. Δηλαδή βλέπουμε μια τάση καλοπέρασης από τους Ρωμαίους, σε βάρος της δημιουργίας οικογένειας.

Ο Tenney Frank αναλογίζεται ότι το ένστικτο διατήρησης της φυλής διαμορφώθηκε πολύ πριν αναπτυχθεί ο ορθολογισμός. Φαίνεται ότι η Ρώμη και η Ελλάδα, αναπτύσσοντας το πνεύμα, έβαλαν στην άκρη το ένστικτο, με αποτέλεσμα να καταστραφούν φυλετικά. Η νομοθεσία του Οκταβιανού ήταν επιφανειακή, εφόσον δεν άγγιξε τη ρίζα του προβλήματος. Από τους 54 πατρικίους της εποχής του Καίσαρα, μόλις ένας απέμεινε στην εποχή του Αδριανού. Σχεδόν όλες οι παλιές οικογένειες πατρικίων εξαφανίστηκαν. Ακόμη και κατά τη διάρκεια της Αυτοκρατορικής περιόδου, οι οικογένειες αυτών που χρίζονταν συγκλητικοί, μερικές γενιές αργότερα σβήνουν. Συνεπώς, οι ανώτερες τάξεις δεν κάνουν παιδιά, οι φτωχοί έχουν μέτρια γεννητικότητα και διαρκώς εισάγονται σκλάβοι που μερικές γενιές μετα απελευθερώνονται. Η γενιά των πρώτων Ρωμαίων, δραστήριοι, ανθεκτικοί, μάχιμοι, ηγετικοί, που εδραίωσαν τον μύθο της Ρώμης, έδωσαν τη θέση τους σε ξένους αλλόφυλους, οι οποίοι άλλαξαν τον χαρακτήρα του λαού. Μάλιστα, μπορούμε να υποθέσουμε ότι η επέκταση των ανατολικών θρησκειών, με τη λατρεία του Μίθρα, της Ίσιδος, του Βάαλ, κτλ. οφείλεται σε Ρωμαίους απώτερα ανατολίτικης καταγωγής, οι οποίοι είχαν την αντίστοιχη φυλετική ψυχοσύνθεση για να ακολουθήσουν τέτοιες θρησκείες. Πιθανότατα, ήταν η είσοδος ανατολιτών εντός της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, που προετοίμασε το έδαφος και για την επέκταση του χριστιανισμού. Το συμπερασμα του Αμερικανού κλασικιστή είναι ότι η φυλετική μίξη στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ήταν μεγάλη, με αθρόα είσοδο σκλάβων ανατολίτικης καταγωγής που σταδιακά έγιναν Ρωμαίοι πολίτες και επηρέασαν τον χαρακτήρα της.

Η μελέτη του Tenney Frank έφερε πολλά στοιχεία στο φως. Μπορεί κάποια συμπεράσματα να είναι υπερβολικά, όμως υποδεικνύουν μια πραγματικότητα. Το ζήτημα πρέπει να μελετηθεί σε συνδυασμό με τη σημερινή φυλετική σύνθεση της Ιταλίας. Ως γνωστόν, στη νότια Ιταλία υπάρχει εμφανές ποσοστό ατόμων Αφρικανικής ή ανατολίτικης προέλευσης. Σε όλη τη χώρα μπορούμε να διακρίνουμε ένα ποσοστό Αρμενοειδών, που συνήθως αποκρύπτεται. Ο Ορόντης ποταμός που αναφέρει ο Ιουβενάλης, βρίσκεται σε μια περιοχή κυρίως με Αρμενοειδείς. Ωστόσο, τα σημερινά ποσοστά ανατολιτών στην Ιταλία δεν δικαιολογούν τα συντριπτικά ποσοστά που αναφέρει ο Tenney Frank, εκτός και αν υποθέσουμε ότι και αυτοί με τη σειρά τους αντικαταστάθηκαν κατά τον Μεσαίωνα από άλλους πληθυσμούς. Σε κάθε περίπτωση, βλέπουμε μια σταδιακή αντικατάσταση των ανώτερων στρωμάτων των Ρωμαίων από αλλόφυλους ξένους και σκλάβους. Οι ξένοι και οι πρώην σκλάβοι ανεβαίνουν στην κοινωνική ιεραρχία και γίνονται συγκλητικοί, στρατηγοί, ακόμη και αυτοκράτορες. Το αποτέλεσμα ήταν η σταδιακή μείωση της ζωτικότητας της Αυτοκρατορίας, που οδήγησε αναπόφευκτα στην κατάρρευση.