Η φυλετική μίξη στην αρχαία Ελλάδα

Μία από τις σημαντικότερες μελέτες που διερευνά την φυλετική μίξη στην αρχαία Ελλάδα μέχρι και την κλασική εποχή, είναι αυτή του κλασικιστή Aubrey Diller με τίτλο "Race mixture among the Greeks before Alexander" που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Illinois studies in language and literature. Αρχικά αναλύει τις αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων περί φυλής και φυλετικής μίξης, έπειτα μελετά την μυθολογία και την προϊστορία, για να φτάσει στο ιστορικό παράδειγμα της Αθήνας.

Η σχολή σκέψης που εισήγαγε ο Gobineau έθεσε τον βιολογικό παράγοντα ως πρωταρχικό στην προσπάθεια ερμηνείας της ιστορίας. Βιολογία και κοινωνιολογία διερευνούν το φυλετικό ζήτημα, με την κοινωνιολογία να μιλά σε γενικό επίπεδο και την βιολογία να χτυπά κατευθείαν στην καρδιά του ζητήματος. Ο συγγραφέας δεν αρνείται ότι η φυλή είναι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που επηρεάζουν την μοίρα ενός έθνους.

Ο Diller εξετάζει τις ιδέες των αρχαίων Ελλήνων περί φυλής. Τα φυλετικά ζητήματα δεν περιορίζονται στον σύγχρονο κόσμο, ωστόσο μόνο σήμερα έχουν μελετηθεί σε τέτοιο βάθος. Λαοί και φυλές του παρελθόντος γνώριζαν τις διαφορές τους. Οι Έλληνες ήταν ένας έντονα σκεπτόμενος λαός και όχι μόνο είχε διαπιστώσει...
φυλετικές διαφορές, αλλά προσπάθησε και να τις εξηγήσει. Επιστήμονες όπως ο Ξενοφάνης και ο Ιπποκράτης διέκριναν τέτοιες φυλετικές διαφορές στα έργα τους. Από κει και πέρα τέθηκε το ζήτημα των κληρονομικών ιδιοτήτων και το αν οι άνθρωποι διαφέρουν εκ φύσεως. Κάποιοι σοφιστές στάθηκαν υπέρ της ισότητας, ενώ υπέρ της ανισότητας μίλησαν οι γνωστοί μας φιλόσοφοι Σωκράτης, Πλάτων, Αριστοτέλης, καθώς και ποιητές όπως οι Θέογνις και Πίνδαρος. Οι Πλάτων και Αριστοτέλης μίλησαν ειδικότερα και ενάντια στην φυλετική μίξη, θεωρώντας ότι φέρνει κοινωνική αναταραχή και παρακμή στο κράτος. Ο Αριστοτέλης την έβρισκε ως αιτία στάσεων, ενώ ο Πλάτων έθετε αυστηρούς όρους επικοινωνίας με ξένους στην Πολιτεία του.

Η έννοια του βαρβάρου στην αρχαία Ελλάδα είχε και φυλετικό περιεχόμενο και η μίξη με βαρβάρους καταδικάζονταν. Η αντίληψη μιας ενιαίας εθνικότητας υπήρχε στην Ομηρική εποχή, διεσπάσθη προσωρινά με την είσοδο των Δωριέων, αλλά αναβίωσε αμέσως μετά με νέο όνομα. Οι Έλληνες της κλασικής εποχής θεωρούσαν ότι αποτελούσαν μέρος κοινής εθνικότητας και αυτό αντιπαραβάλλονταν με τους βαρβάρους. Ο Ηρόδοτος εντάσσει στον ορισμό της εθνικότητας πρώτο το αίμα. Παρότι η αντίληψη της διαφοράς του Ελληνικού έθνους από τους βαρβάρους βασίζονταν σε πολλές πολιτισμικές παραμέτρους, οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν την διαφορά στην καταγωγή.

Η αρχαία Ελληνική μυθολογία μας παρέχει ενδείξεις περί φυλετικής μίξης. Και ως γνωστόν η μυθολογία είναι αλλοιωμένη αντανάκλαση μιας ιστορικής πραγματικότητας. Οι Πελασγοί αναφέρονται συστηματικά στην αρχαία γραμματεία ως ένας λαός που αρχικά δεν θεωρούνταν Ελληνικός, αλλά μέσω μίξης σταδιακά εντάχθηκε στο Ελληνικό έθνος. Επίσης, στις μυθολογικές γενεαλογίες εντάσσονται άτομα από την Αίγυπτο, την Φοινίκη, κτλ. αλλά εν γένει οι αναφορές είναι περιορισμένες. Στις Αθηναϊκές μυθικές γενεαλογίες εντάσσονται και Θράκες. Εν γένει όμως, οι μυθικές γενεαλογίες δεν κάνουν κανένα λόγο για ερχομό των Ελλήνων από τον βορρά. Αντιθέτως, οι γενεαλογίες των Ελλήνων είναι πλεγμένες μεταξύ τους, υποδηλώνοντας κοινή καταγωγή.

Αναφερόμενος στην προϊστορία, ο Diller γράφει ότι ο Ελληνικός πολιτισμός προέκυψε κυρίως ως συνέχεια του Μινωικού και του Μυκηναϊκού Πολιτισμού. Η εξέταση των προϊστορικών ευρημάτων δείχνει ότι υπήρχε πολιτισμός στον Ελλαδικό χώρο, αλλά η μεγάλη πρόοδος έγινε με την υιοθέτηση της Μινωικής κουλτούρας στον νότιο Ελλαδικό χώρο, σε βαθμό που οι επιστήμονες θεωρούν ότι οι Μυκηναϊκές δυναστείες προήλθαν από τους Μινωίτες. Οι Δωριείς κατακτητές από την κεντρική προς δυτική Ελλάδα, έδωσαν ένα ισχυρό πλήγμα στον Μυκηναϊκό πολιτισμό με τις καταστροφές που επέφεραν. Η γλωσσική ενότητα των Ελλήνων, παρά τις όποιες διαλέκτους, είναι μία ένδειξη κοινής καταγωγής. Οι γυναίκες συχνά αποτελούσαν λάφυρο πολέμου και μπορούσαν να γεννηθούν παιδιά από τέτοιες ενώσεις. Ο συγγραφέας θεωρεί ότι οι Ομηρικές περιγραφές, παρότι παρείχαν τρόπους φυλετικής μίξης, όπως οι γάμοι με ξένους, οι παλλακίδες, η δουλεία και η ατομική μετανάστευση, εντούτοις τέτοιες πιθανότητες ήταν πολύ περιορισμένες, λόγω της γεωγραφικής απομόνωσης από μη Έλληνες.

Στην συνέχεια ο συγγραφέας αναλύει το παράδειγμα της Αθήνας, για την οποία έχουμε τις περισσότερες πληροφορίες από κάθε άλλη αρχαία Ελληνική πόλη. Μετά την Δωρική εισβολή, οι κάτοικοι της Ελλάδας δεν θορυβήθηκαν από άλλη εισβολή μέχρι τα Ελληνιστικά χρόνια. Ο βασικότερος κίνδυνος, η Περσική εκστρατεία, απεκρούσθη. Αντιθέτως, οι Έλληνες όχι μόνο δεν δέχτηκαν εισβολή, αλλά οι ρόλοι αντιστράφηκαν. Οι Έλληνες έγιναν η αφετηρία ίδρυσης αποικιών σε όλη τη Μεσόγειο.

Στις αρχαίες πόλεις-κράτη, για να είσαι πολίτης, θα έπρεπε να ανήκεις σε φατρίες και γένη, σε μια πυραμιδική δομή που η καταγωγή αποδίδονταν σε κάποιον γενάρχη. Παρά τις όποιες τροποποιήσεις, τα γένη παρέμεναν η βασική κοινωνική δομή, που βασίζονταν στην θρησκεία. Οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα έπληξαν την αριστοκρατική δομή της Αθηναϊκής κοινωνίας, μεταβάλλοντάς τη σε πλουτοκρατία. Ο Κλεισθένης έδωσε ένα ακόμη πλήγμα στην παραδοσιακή δομή της κοινωνίας, καταργώντας τα γένη και τις φατρίες ως προς το πολιτικό σώμα, αλλά διατηρώντας τα ως προς το θρησκευτικό. Η μεταρρύθμιση του Εφιάλτη το 462/1 π.Χ. αφαίρεσε αρμοδιότητες του αριστοκρατικού Αρείου Πάγου και μετέτρεψε την Αθήνα σε μια πλήρη δημοκρατία. Το ενδιαφέρον είναι ότι η δημοκρατία ήταν αυτή που εισήγαγε την πιο αυστηρή νομοθεσία για τους ξένους. Ο Περικλής το 451 π.Χ. έφερε έναν νόμο που όριζε ότι Αθηναίος πολίτης μπορεί να γίνει μόνο όποιος έχει και τους δύο γονείς του Αθηναίους. Η αθρόα είσοδος ξένων, δηλαδή κυρίως Ελλήνων από άλλες πόλεις, είχε οδηγήσει μέσω μίξης στην αύξηση των Αθηναίων πολιτών, εφόσον το παιδί ενός Αθηναίου με έναν Έλληνα από άλλη πόλη γίνονταν αυτομάτως Αθηναίος πολίτης. Δηλαδή η μεγάλη αύξηση ξένων, ακόμα και Ελλήνων, οδήγησε την Αθηναϊκή δημοκρατία να εισάγει νόμους που περιορίζουν τα δικαιώματα των ξένων. Η γραφή ξενίας ήταν η δικαστική διαδικασία δίωξης όποιων ιδιοποιούνταν τα δικαιώματα του Αθηναίου πολίτη χωρίς να είναι βάσει νόμου. Συνοδεύονταν από βαριές ποινές. Το μέτρο απετέλεσε μια προσπάθεια ύψωσης φραγμού στην είσοδο ξένων, όμως δεν φαίνεται να απέδωσε, με αποτέλεσμα διάφορες χαοτικές καταστάσεις διαφθοράς, ειδικά όταν οι πολίτες καλούνταν να αποδείξουν την Αθηναϊκή τους καταγωγή. Η Αθήνα σύντομα έχασε την δύναμή της, μέχρι να υποταχθεί τελικά στους Μακεδόνες και μόνο τυχαίο δεν μπορεί να θεωρηθεί αυτό.

Η Ελληνική πόλη-κράτος εισήγαγε πολλά εμπόδια στην χορήγηση του δικαιώματος του πολίτη. Ο Ευριπίδης κατακεραύνωνε την αποδοχή ξένων στην πόλη. Πολίτης γίνονταν κάποιος μετά από πρόσκληση του κράτους για συγκεκριμένο λόγο και όχι μετά από αίτημα του ιδιώτη. Στην εποχή του Σόλωνα και πριν τους Περσικούς πολέμους, οι Αθηναίοι δέχτηκαν στις τάξεις των πολιτών πολλούς κατοίκους της Αττικής χωρίς διακρίσεις. Ωστόσο, μετά την αύξηση της δύναμης της Αθήνας, η χορήγηση του δικαιώματος του πολίτη γίνονταν με το σταγονόμετρο, δηλαδή σε ελάχιστες μεμονωμένες περιπτώσεις. Εξαίρεση απετέλεσαν κάποιες Αθηναϊκές αποικίες, καθώς και συμμαχικές πόλεις, όπου το δικαίωμα του πολίτη χορηγήθηκε για λόγους εξωτερικής πολιτικής. Στα τελευταία χρόνια της Αθηναϊκής δημοκρατίας, πολλοί μέτοικοι έγιναν μαζικά Αθηναίοι πολίτες, ενώ καταγράφονται ακόμη και περιπτώσεις βάρβαρων που απέκτησαν τον τίτλο. Ο Ισοκράτης σε ένα διδακτικό απόσπασμά του (Περί Ειρήνης, 8.88-89) στηλίτευσε την πολιτική της πρώτης Αθηναϊκής Συμμαχίας, λέγοντας πως αυτή κατάφερε να ξεκληρίσει τους αριστοκρατικούς οίκους και να αντικαταστήσει τους Αθηναίους πολίτες με ξένους.

Εφόσον οι μέτοικοι γίνονταν πολίτες, έχει σημασία να μελετήσουμε την καταγωγή τους. Οι υπογραφές των αγγειογράφων αποκαλύπτουν πολλά ονόματα ξένης καταγωγής, π.χ. Θραξ, Λυδός, κτλ. Οι περισσότεροι μέτοικοι ήταν Έλληνες από άλλες περιοχές, ενώ οι περισσότεροι απελεύθεροι ήταν βάρβαροι. Ο Ξενοφών μιλά για Λυδούς, Φρύγες και Σύριους μετοίκους. Οι Θράκες ήταν αρκετοί στην Αθήνα και μάλιστα γνωρίζουμε πολλά ονόματα Αθηναίων με καταγωγή από την Θράκη. Θράκες, Φοίνικες και Αιγύπτιοι είχαν ιδρύσει ακόμη και ιερά με την άδεια του Αθηναϊκού κράτους. Το λιμάνι του Πειραιά ήταν πόλος έλξης για τους ξένους, που γίνονταν δεκτοί από τη δημοκρατία, εφόσον το εμπόριο έφερε μεγάλα οικονομικά οφέλη. Οι ολιγαρχικοί, στην ολιγόμηνη άνοδο στην εξουσία, προσπάθησαν να ανατρέψουν αυτήν την κατάσταση και να περιορίσουν τους ξένους εμπόρους. Οι μέτοικοι ασχολούνταν με χειρωνακτικές εργασίες κατά κύριο λόγο, με αποτέλεσμα να θεωρούνται άτομα δεύτερης κατηγορίας. Κωμωδιογράφοι τους κορόιδευαν για την λανθασμένη προφορά της Αττικής γλώσσας. Μέτοικοι, ωστόσο, υπήρξαν και άτομα του πνεύματος, όπως οι μαθητές φιλοσοφικών σχολών, λογογράφοι, κτλ.

Στην συνέχεια εξετάζονται οι επιπτώσεις του θεσμού της δουλείας στην αλλοίωση του πληθυσμού της Αθήνας. Η δουλεία απαγορεύονταν μεταξύ Αθηναίων πολιτών μετά την νομοθεσία του Σόλωνα, αλλά επιτρέπονταν εις βάρος ξένων. Η πλήρης διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης μεταξύ των Ελλήνων μετά τους Περσικούς Πολέμους, τους οδήγησε σταδιακά να μην καθιστούν σκλάβους άλλους Έλληνες. Οι Αθηναίοι, αφού αμφιταλαντεύτηκαν, αρνήθηκαν να πουλήσουν σκλάβους τους Μυτιληναίους, ωστόσο αργότερα πούλησαν σκλάβους τους Μήλιους. Οι Σπαρτιάτες διεκήρυξαν επί Πελοποννησιακού Πολέμου ότι δεν θα πουλήσουν ως σκλάβο κανέναν Έλληνα.

Εκτός από τους πολέμους, άλλος τρόπος εξασφάλισης σκλάβων ήταν η πειρατεία. Οι κυνηγοί σκλάβων έβρισκαν την Μυσία ως εύκολη πηγή σκλάβων, ενώ οι Θράκες ήταν γνωστό ότι πουλούσαν τα παιδιά τους ως σκλάβους. Ο Ξενοφών περιγράφει Μεγαρείς που αγόραζαν βάρβαρους σκλάβους για να δουλεύουν στις βιοτεχνίες τους. Ο Diller θεωρεί ότι οι περισσότεροι σκλάβοι στην Αθήνα ήταν βάρβαροι. Από καταλόγους σκλάβων, βρίσκουμε Ιλλυριούς, Σκύθες, Λυδούς, Σύριους και άλλες εθνικότητες. Τα ονόματα των σκλάβων μας δίνουν επιπλέον πληροφορίες για την καταγωγή τους. Βρίσκουμε ονόματα που υποδηλώνουν Θράκες, Δάκες, Λυδούς, Φρύγες, Κάρες, κλπ. Υπήρχαν τρία είδη δουλείας. Οι σκλάβοι δούλευαν είτε εκτός σπιτιού σε αγρούς ή βιοτεχνίες, είτε εντός του σπιτιού, είτε λόγω ευνοϊκής μεταχείρισης τους επιτρέπονταν να ζουν αυτόνομα με δικό τους σπίτι και οικογένεια, υπό την προϋπόθεση ότι θα δίνουν ένα χρηματικό ποσό το μήνα στον κύριό τους. Το τρίτο είδος δουλείας ήταν πολύ κοντά στους μετοίκους και αποτελούσε συνήθη πρακτική στην Αθήνα. Αυτοί οι σκλάβοι ήταν και το πιο πιθανό να αφήσουν απογόνους. Οι σκλάβοι απελευθερώνονταν, γινόμενοι μέτοικοι, είτε πληρώνοντας ένα ποσό αν ανήκαν στην τρίτη κατηγορία, είτε μετά από επιθυμία του κυρίου. Σε στιγμές κινδύνου, είναι γνωστό ότι το Αθηναϊκό κράτος διενήργησε πολλές απελευθερώσεις σκλάβων, ειδικά τα τελευταία χρόνια της δημοκρατίας.

Στην συνέχεια γίνεται λόγος για την μίξη πολιτών με σκλάβους, καθώς και με παλλακίδες και εταίρες. Εντοπίζονται περιστατικά μίξης με σκλάβες, στα πλαίσια εξωσυζυγικών σχέσεων των ανδρών. Οι παλλακίδες που περιγράφει ο Όμηρος έχουν αντικατασταθεί στα κλασικά χρόνια από εταίρες και πόρνες. Οι εταίρες αποτελούσαν σημαντικό κομμάτι της Αθηναϊκής κοινωνίας, σε βαθμό που τις βρίσκουμε στην βιογραφία κάθε διάσημου αρχαίου Αθηναίου. Πολλές από αυτές ήταν ξένες και πολλές εξ αυτών τελικά τις έπαιρναν οι Αθηναίοι για γυναίκες τους.

Συμπερασματικα, οι κάτοικοι της Αθήνας ανήκαν σε τρεις κοινωνικές τάξεις: πολίτες, μέτοικοι και σκλάβοι. Οι περισσότεροι σκλάβοι ήταν βάρβαροι, ενώ σχεδόν όλοι οι Αθηναίοι ήταν γηγενείς. Αυτό έχει συγκεκριμένη φυλετική και εθνολογική σημασία. Η μετάβαση από την μία τάξη στην άλλη εμποδίζονταν από νομικά και κοινωνικά εμπόδια. Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι η συνύπαρξη όλων αυτών στα ίδια εδάφη, νομοτελειακά θα οδηγήσει σε μίξη. Η Αθηναϊκή πολιτεία βέβαια ύψωσε πολλούς φραγμούς για να την εμποδίσει.

Ο Diller υποστηρίζει ότι η δημοκρατική Αθήνα, με τον μικτό πληθυσμό, ήταν η εξαίρεση στον Ελλαδικό χώρο. Η Ελλάδα από τους Ομηρικούς χρόνους μέχρι και τους Ελληνιστικούς επεκτείνονταν, ήταν τόπος αναχώρησης αποίκων και όχι άφιξης. Οι αντιλήψεις των Ελλήνων ενάντια στη μίξη, η κοινωνική-θρησκευτική δομή της πόλης-κράτους και η γεωγραφία της Ελλάδος, κάνουν τον συγγραφέα να κλείσει την μελέτη γράφοντας ότι "για την ιστορική περίοδο πριν τον Αλέξανδρο, πρέπει να συμπεράνουμε ότι δεν υπήρξε ιδιαίτερη φυλετική μίξη στην Ελλάδα".