Πουλιανός Α. - Η καταγωγή των Κρητών

Ο Έλληνας ανθρωπολόγος Άρης Πουλιανός πραγματοποίησε την αναλυτικότερη μελέτη που έχει γίνει ποτέ για την φυσική ανθρωπολογία της Κρήτης. Δεν είχε συμπεριλάβει την μεγαλόνησο στο βιβλίο του "Η προέλευση των Ελλήνων" και αποφάσισε να κατεβεί για μετρήσεις το 1965. Τα αποτελέσματα της μελέτης του εκδόθηκαν σε ξεχωριστό βιβλίο με τίτλο "Η καταγωγή των Κρητών".

Η Κρήτη δέχτηκε επιδράσεις των προϊστορικών πολιτισμών της Ανατολικής Μεσογείου και τις μετουσίωσε δίνοντας τα δικά της φώτα, δημιουργώντας τον Μινωικό πολιτισμό. Χωρίς την Κρήτη δεν θα είχαμε τις χρυσές Μυκήνες και η πορεία του Ελληνισμού θα ήταν διαφορετική. Ο Πουλιανός έκανε τη μελέτη γιατί "οι άνθρωποι θέλουν πάντα να ξέρουν την γενιά τους, το παρελθόν τους, την αφετηρία τους".

Η ανάλυση στηρίζεται σε μετρήσεις και παρατηρήσεις σε περίπου 1.400 άτομα, εκ των οποίων 261 γυναίκες. Το δείγμα ελήφθη σε πάνω από 50 σημεία σε ολόκληρη την Κρήτη, ώστε να είναι αντιπροσωπευτικό. Για συγκριτικούς λόγους μελετήθηκαν πάνω από 250 κρανία και σκελετοί από τη Νεολιθική εποχή μέχρι τη σύγχρονη.

Αρχικά γίνεται λόγος για την γεωγραφική κατανομή των ανθρωπολογικών γνωρισμάτων. Έτσι, όταν βλέπουμε έναν νέγρο στη Σουηδία, λέμε ότι πρέπει να είναι Αφρικανός και όχι Σκανδιναβός. Αυτό δείχνει ότι τα ανθρωπολογικά γνωρίσματα διαφέρουν ανά περιοχή και δουλειά των ανθρωπολόγων είναι να εντοπίσουν αυτήν την κατανομή.

Το ανάστημα των Κρητών είναι κατά μέσο όρο...
μέτριο προς υψηλό. Ο Πουλιανός επισημαίνει ότι οι ψηλότεροι κάτοικοι του κόσμου είναι οι Νιλοτικοί λαοί, οι Σκωτσέζοι και οι Πολυνήσιοι, ενώ οι πιο κοντοί οι Πυγμαίοι Αφρικής και Ασίας και οι Βουσμάνοι. Το ανάστημα στην Κρήτη παρουσιάζει σχετική ομοιομορφία, με ελαφρά υψηλότερο ανάστημα στο νομό Χανίων και ελαφρά χαμηλότερο στο νομό Ηρακλείου. Τα στοιχεία της παλαιοανθρωπολογίας κατά τον Πουλιανό δείχνουν ότι το ανάστημα των Κρητών έχει παραμείνει σταθερό από την Μινωική εποχή. Ο συγγραφέας καταλήγει ότι το ύψος δεν είναι προϊόν μόνο του περιβάλλοντος, είναι και γενετικής (κληρονομικής) προέλευσης. "Η διαφορά που βρίσκουμε στο ανάστημα, καθώς και στα άλλα γνωρίσματα, είναι στην ουσία βιολογική". Η κατανομή του αναστήματος δίνεται στον παρακάτω χάρτη:

Ως προς τον κεφαλικό δείκτη, η δολιχοκεφαλία αποτελεί αρχαίο γνώρισμα του νησιού όπως δείχνουν όλες οι παλαιοανθρωπολογικές μελέτες. Ωστόσο οι μετρήσεις του Πουλιανού δίνουν πλέον μέση τιμή στα όρια δολιχοκεφαλίας-βραχυκεφαλίας, δηλαδή κοντά στο 80. Πολλές περιοχές είναι δολιχοκέφαλες, με τις βραχυκέφαλες περιοχές να βρίσκονται στα Σφακιά και στη Σητεία, παρουσιάζοντας ποσοστά πλατυϊνίας κοντά στο 20%. Η κατανομή του κεφαλικού δείκτη δίνεται στον παρακάτω χάρτη:

Ο Πουλιανός βρίσκει κυρίαρχη τη λεπτοπροσωπία στους Κρήτες, αναγνωρίζοντάς την ως αρχαίο γνώρισμα. Ο ρινικός δείκτης βρίσκεται πάντοτε εντός της λεπτορρινίας σε όλο το νησί. Το πάχος των χειλιών είναι μέτριο και παρόμοιο παντού, εκτός από τα Σφακιά που είναι χαμηλό.

Το χρώμα των ματιών στους άνδρες κατανέμεται ως εξής:
καστανά - ενδιάμεσα - γαλάζια: 43% - 50% - 6,7%
Τα περισσότερα ενδιάμεσα μάτια βρίσκουμε στα Σφακιά και στη Σητεία.
Οι γυναίκες έχουν ελαφρά πιο σκούρο χρωματισμό στα μάτια.

Το χρώμα των μαλλιών είναι πιο σκούρο από αυτό των ματιών. Επικρατεί το μαύρο (~50%) και έπειτα τα καστανό (~48%). Το ξανθό χρώμα κυμαίνεται γύρω στο 1,5%, όμως παρουσιάζει ανομοιομορφία στην κατανομή του.

Για την κατηγοριοποίηση ως προς το χρώμα του δέρματος χρησιμοποιείται η κλίματα Luschan. Στους άνδρες το λευκό χρώμα (Νο 7-9) είναι 86%, το ελαφρά σκούρο (Νο 12) είναι 7% και μόλις 0,1% έχει πολύ σκούρο χρώμα δέρματος, δείγμα επιδράσεων από την Βόρεια Αφρική και παρατηρείται στα νότια παράλια της Κρήτης.

Η γενειάδα είναι αρκετά ανεπτυγμένη στο 75% του ανδρικού πληθυσμού, με 15% να έχει μέτρια και το υπόλοιπο 15% πολύ ανεπτυγμένη γενειάδα. Η τριχοφυΐα σώματος είναι εν γένει αρκετά ανεπτυγμένη. Τα φρύδια είναι μέτρια προς έντονα.

Οι περισσότεροι Κρήτες έχουν κυματιστά μαλλιά, ενώ μέρος τους έχει έντονα σγουρά μαλλιά. Η μύτη των Κρητών έχει αρκετό ύψος, με υψηλή ρίζα και προεξέχει αρκετά. Το σχήμα της μύτης είναι ίσιο σε πάνω από τους μισούς κατοίκους, κυρτό στο ένα τρίτο περίπου και το υπόλοιπο κοίλο.

Ο Πουλιανός παρουσιάζει έναν ενδιαφέροντα χάρτη, που θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι κατά κάποιον τρόπο ο πρώτος φυλετικός χάρτης από Έλληνα ανθρωπολόγο:

Η Κρήτη παρουσιάζει ανθρωπολογικές ομοιότητες με τα υπόλοιπα νησιά του Αιγαίου. Οι περισσότεροι Κρήτες είναι δολιχοκέφαλοι, μελαχρινοί, λεπτοπρόσωποι, λεπτόρρινοι με ίσια μύτη, με αρκετή τριχοφυΐα και ανήκουν στον Μεσογειακό (Αιγιακό) τύπο. Οι "ποικιλίες" που εισάγει ο Πουλιανός δεν έχουν στέρεη βάση. Αντιθέτως, με την βόηθεια του παραπάνω χάρτη και των ανθρωπολογικών στοιχείων, θα βγάλουμε συμπεράσματα για τα υπόλοιπα φυλετικά στοιχεία της Κρήτης.

Το μεγαλύτερο μέρος του νησιού κατοικείται από δολιχοκέφαλους Μεσογειακούς. Οι δυο περιοχές βραχυκεφαλίας είναι η ευρύτερη περιοχή των Σφακιών στα δυτικά και της Σητείας στα ανατολικά. Εκεί που ο χάρτης αναγράφει "βόρειες" επιδράσεις, εννοεί από βόρεια του νησιού (όχι Νορδικές). Στα Σφακιά, οι βραχυκέφαλοι έχουν υψηλό ανάστημα και εμφανές ποσοστό ανοιχτών ματιών και μαλλιών, καθώς επίσης και μικρό πάχος χειλιών. Φαίνεται να είναι κυρίως Διναρικοί, όπως υποστήριξε ο Carleton Coon, παρά τις αντιρρήσεις του Πουλιανού. Αντιθέτως, η βραχυκεφαλία της Σητείας το πιο πιθανό είναι να προέρχεται από Αρμενοειδείς. "Βαλκανικές" επιδράσεις υπάρχουν διάσπαρτες στο νησί και λογικά είναι και αυτές Διναρικές. Αλπικοί λογικά υπάρχουν στο νησί σε μικρό ποσοστό, που ίσως φτάνει διψήφιο, αν λάβουμε υπόψη το ποσοστό κοίλης μύτης και την γενική αύξηση του κεφαλικού δείκτη στο νησί. Στα νότια του νησιού, στις περιοχές που υποδεικνύει ο χάρτης, διακρίνεται παρουσία Σαχάριων που ήρθαν από τη Βόρεια Αφρική. Με λίγα λόγια, οι Μεσογειακοί αποτελούν την πλειοψηφία, με μια μειοψηφία Αλπικών σε όλο το νησί, λίγους Σαχάριους στα νότια παράλια, μερικούς Αρμενοειδείς στα ανατολικά και αρκετούς Διναρικούς στα δυτικά.

Κατά τον Πουλιανό, η ανθρωπολογία είναι πηγή ιστορίας. Η διάδοση των ανθρωπολογικών τύπων συνδέεται πάντοτε με την διάδοση κάποιας γλώσσας ή πολιτισμού. Το ανθρωπολογικό υλικό είναι αποφασιστικής σημασίας στην έρευνα για την καταγωγή ενός λαού. Ο Πουλιανός προβαίνει και σε κάποιες εποικοδομητικές παρατηρήσεις περί γλώσσας, έθνους και φυλής. Υπάρχει Ελληνικό έθνος, αλλά δεν υπάρχει "Ελληνική φυλή", παρά μόνο οι ανθρωπολογικοί τύποι, Μεσογειακός, Διναρικός, κτλ. Και η γλώσσα δεν ταυτίζεται με την φυλή, καθότι δύο τελείως διαφορετικοί ανθρωπολογικοί τύποι μπορεί να μιλούν την ίδια γλώσσα.

Η φυλετική σύνθεση της Κρήτης σκιαγραφεί την ιστορία του νησιού. Οι Μεσογειακοί ήταν οι αρχικά γηγενείς, όπως αποδεικνύουν τα παλαιοανθρωπολογικά ευρήματα. Στη συνέχεια εισέρχονται Διναρικοί στα δυτικά, πιθανότατα με τους Δωριείς, καθώς αυξάνεται η βραχυκεφαλία προς το τέλος της Μινωικής περιόδου, ή και αργότερα στον Μεσαίωνα. Οι Αρμενοειδείς εγκαταστάθηκαν στα ανατολικά, επί Βυζαντινών ή Οθωμανών. Οι Σαχάριοι ήρθαν με τις επιδρομές των Αράβων, ενώ οι Αλπικοί σταδιακά εισήλθαν σε όλο το νησί από την ηπειρωτική Ελλάδα.

Ο Πουλιανός κάνει μια αναδρομή στις ανθρωπολογικές μελέτες που έχουν διεξαχθεί στην Κρήτη, όπως των Hawes, Duckworth, von Luschan, Schiff, κτλ και τις σχολιάζει συγκριτικά σε σχέση με τα δικά του αποτελέσματα.

Παρά την εμφάνιση της πληθυσμιακής γενετικής, ο Πουλιανός ασπάζεται την άποψη του διακεκριμένου Αμερικανού ανθρωπολόγου Wilton Krogman ότι "η ανθρωπομετρία είναι ακόμη ο πυρήνας της Φυσικής Ανθρωπολογίας". Σε κάθε περίπτωση, ο Πουλιανός είναι πεπεισμένος ότι "η Μορφολογία παραμένει η βάση της ταξινόμησης των φυλών".

Η μελέτη περιλαμβάνει πλήθος φωτογραφιών από Κρήτες σε τρεις στάσεις: ανφάς, υπό γωνία και προφίλ.