Η ανησυχία του Gustaf Retzius

Μια πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη σχετικά με την σύνδεση φυλής και συμπεριφοράς παρουσιάστηκε υπό μορφή διάλεξης στο Βασιλικό Ανθρωπολογικό Ινστιτούτο της Βρετανίας από τον Σουηδό ανθρωπολόγο Gustav Retzius, με τίτλο "The so-called North European race of mankind". Η ετήσια διάλεξη, θεσπισμένη προς τιμήν του Thomas Huxley, διεξάγεται μαζί με βράβευση του ομιλητή από το Ινστιτούτο. Ο Gustaf Retzius ήταν γιος του σπουδαίου ανατόμου Anders Retzius που εισήγαγε πρώτος την έννοια του κεφαλικού δείκτη, κάτι που άνοιξε νέους δρόμους στην ανθρωπολογική έρευνα. Ακολουθώντας τα χνάρια του πατέρα του, ο Gustaf Retzius, ασχολήθηκε με την φυσική ανθρωπολογία. Στην παρούσα διάλεξη καταπιάνεται μεταξύ άλλων με ένα βαθύτερο ζήτημα, που αφορά στην μεταβολή της φυλετικής σύνθεσης της Ευρώπης.

Η μελέτη εστιάζει στον Νορδικό τύπο. Πρώτος ο Λινναίος ταξινόμησε το ανθρώπινο είδος σε υποκατηγορίες, ορίζοντας τον Homo Europaeus με Νορδικά χαρακτηριστικά. Ο Λινναίος δεν είχε ταξιδέψει όσο έπρεπε, με αποτέλεσμα να ταυτίζει τους Ευρωπαίους με τους Νορδικούς που έβλεπε στην βόρεια Ευρώπη, όπου και ζούσε. Ο Γερμανός φυσιοδίφης Blumenbach εισήγαγε τον όρο Caucasoid, στον οποίο...
περιλάμβανε τους Ευρωπαίους και ταξινόμησε χρησιμοποιώντας για πρώτη φορά την μορφή του κρανίου, χωρίς όμως να κάνει μετρήσεις. Στη συνέχεια, ο Anders Retzius το 1842 έκανε μια διάλεξη όπου εισήγαγε τον κεφαλικό δείκτη, δηλαδή τον εκατοστιαίο λόγο μεταξύ πλάτους και μήκους του κρανίου (στην κάτοψη, norma verticalis) αποδεικνύοντας ότι υπάρχουν διαφορές στη μορφή του κρανίου στην Ευρώπη, π.χ. μεταξύ Σουηδών, Δανών και Νορβηγών από τη μία και Ρώσων ή γενικα Σλάβων από την άλλη. Οι πρώτοι έχουν πιο μακρόστενο κρανίο και τους ονόμασε δολιχοκέφαλους, ενώ οι δεύτεροι έχουν πιο στρογγυλό κρανίο και τους ονόμασε βραχυκέφαλους, προφανώς επειδή είχε κλασική παιδεία. Με αυτόν τον τρόπο εγκαινιάστηκε και η τακτική της εισαγωγής δεικτών στην φυσική ανθρωπολογία.

Σύντομα έγινε προφανές ότι η μορφή του κρανίου, που περιγράφεται από τον κεφαλικό δείκτη, αποτελεί φυλετικό γνώρισμα. Εντός των Ευρωπαίων, γνωστών ως Caucasoid τότε λόγω Blumenbach, υπάρχουν εμφανείς φυλετικές διαφορές. Επίσης έγινε προφανές ότι η γλώσσα δεν σχετίζεται με τον ανθρωπολογικό τύπο και ότι στις διάφορες Ευρωπαϊκές χώρες κατοικούν πάνω από ένας ανθρωπολογικοί τύποι. Αυτό οδήγησε πληθώρα ανθρωπολόγων να αρχίσουν να μελετούν τη μορφή του κρανίου σε όλη την Ευρώπη. Η βόρεια Ευρώπη, η Ιβηρία και η νότια Ιταλία βρέθηκαν δολιχοκέφαλες, ενώ η νότια Γερμανία, η Ελβετία, η βόρεια Ιταλία, η Αυστρία, η Ελλάδα και η κεντρική/νότια Γαλλία, βραχυκέφαλες. Ακολούθησαν μαζικότερες ανθρωπολογικές μελέτες μέχρι να φτάσουμε στο κομβικό σημείο που ο Joseph Deniker κατάφερε να διακρίνει ικανοποιητικά τους Ευρωπαϊκούς φυλετικούς τύπους: Νορδικός, Βαλτικός, Μεσογειακός, Αλπικός, Ατλαντο-Μεσογειακός (KM), Διναρικός.

O Retzius κάνει λόγο για τις παλαιοανθρωπολογικές μελέτες που έδειξαν ότι στον Ευρωπαϊκό χώρο επικράτησαν οι Cro-Magnon, των οποίων εξελικτικά απόγονοι είναι και οι Νορδικοί, διατηρώντας μέχρι και σήμερα κάποια γνωρίσματά τους. Οι μετρήσεις σε κρανία έδειξαν ότι τα περισσότερα κρανία της Νεολιθικής περιόδου στην κεντρική Ευρώπη είναι δολιχοκέφαλα. Κοντύτεροι βραχυκέφαλοι φαίνεται να εισέρχονται σταδιακά από τα ανατολικά, σε βαθμό που σήμερα να έχουν υπερσκελίσει τους δολιχοκέφαλους. O Lapouge διέκρινε τα διαφορετικά ψυχικά γνωρίσματα μεταξύ των δραστήριων, τολμηρών Νορδικών και των φιλήσυχων, μαζεμένων Αλπικών. Ο Retzius συμφωνεί με τις παρατηρήσεις του Lapouge: "that characterisation is in all essentials perfectly correct". Αναγνωρίζει τα στοιχεία της ψυχοσύνθεσης των βόρειων λαών στην ιστορία τους, με τους τρομερούς πολεμιστές Νορμανδούς, Βίκινγκ και Βαραγγούς.

Όμως ο Retzius εκφράζει μια εύλογη ανησυχία, από την πλευρά ενός βορειοευρωπαίου. Βλέπει ότι η ψυχοσύνθεση των δολιχοκέφαλων Νορδικών δεν ταιριάζει στην σύγχρονη δομή της κοινωνίας. Η οικονομία και η βιομηχανία απαιτούν ομοιομορφία και τυποποίηση, η οποία αντιτίθεται στο αίσθημα ανεξαρτησίας και στην έμφυτη ενεργητικότητα των Νορδικών. Από την άλλη, οι βραχυκέφαλοι Αλπικοί φαίνεται να είναι πιο προσαρμοσμένοι στον σύγχρονο τρόπο ζωής. Ανέχονται την τυποποιημένη εργασία, την ομοιομορφία, χωρίς να εκφράζουν ιδιαίτερες απαιτήσεις. Αυτό πιθανότατα οδηγήσει μακροπρόθεσμα στην μείωση των Νορδικών και τελικά την αντικατάστασή τους από Αλπικούς, εφόσον στους δεύτερους είναι πιο εύκολο να ζήσουν και να διαιωνιστούν υπό τέτοιες συνθήκες.

Η διαφορά στα ψυχικά γνωρίσματα των διαφόρων φυλών, οδήγησε, ειδικά στη Γερμανία, στο να δοθεί έμφαση στο ζήτημα της σύνδεσης της ανθρωπολογίας με την πολιτική και την κοινωνιολογία. Ξεκινώντας από τον Galton και συνεχίζοντας με τους Ammon, Roese, Lapouge, η ανθρωποκοινωνιολογική έρευνα έχει δώσει αρκετά ενδιαφέροντα αποτελέσματα.

Ένας σιωπηρός αγώνας επικράτησης διεξάγεται μεταξύ των διαφόρων φυλών, κάτι που αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα της ανθρωπότητας, που έφερε στο φως η επιστήμη της φυσικής ανθρωπολογίας. Η εξέλιξη αυτού του αγώνα επηρεάζει καταλυτικά την ιστορία των λαών της Ευρώπης.

Κλείνοντας ο Retzius προτείνει ανά δεκαετίες να διεξάγεται ανθρωπολογική έρευνα του πληθυσμού σε κάθε χώρα, με σκοπό να εντοπίζονται οι ανθρωπολογικές μεταβολές με το πέρασμα του χρόνου. Η κατανομή των φυλετικών στοιχείων αποτελεί γνώση κορυφαίας σημασίας, όχι μόνο για την επιστήμη, αλλά και για τα έθνη και τις κυβερνήσεις.