Η ισχνή παρουσία νέγρων στην αρχαία Ελλάδα

O Frank Snowden μελέτησε την παρουσία νέγρων στην αρχαία Ελλάδα σε άρθρο του με τίτλο "The negro in ancient Greece" που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό American Anthropologist. Ο Snowden ανήκει στην γενιά των στρατευμένων αντιφυλετιστών μετά τον πόλεμο, με αποτέλεσμα να προσπαθεί να διαστρεβλώσει τις αρχαίες πηγές για να ωραιοποιήσει την εικόνα των νέγρων. Θα εστιάσουμε στις παραθέσεις από τις πηγές που αναφέρονται στη μελέτη και θα βγάλουμε συμπεράσματα σχετικά με την αντίληψη των Ελλήνων περί νέγρων, καθώς και περί της όποιας παρουσίας τους στον Ελλαδικό χώρο κατά την αρχαιότητα.

Τα ανθρωπολογικά γνωρίσματα των νέγρων περιγράφονται πολλές φορές στην αρχαία Ελληνική γραμματεία. Οι νέγροι ταυτοποιούνται από το χρώμα του δέρματος, το σχήμα της μύτης και την μορφολογία των μαλλιών, τελείως διαφορετικά από αυτά των Ελλήνων. Αυτό σημαίνει ότι οι αρχαίοι Έλληνες ήταν αρκετά εξοικειωμένοι με τα φυλετικά χαρακτηριστικά των νέγρων. Η συνήθης λέξη για να χαρακτηρίσουν τους νέγρους...
ήταν Αἰθίοψ. Ο Διόδωρος Σικελιώτης, 3.8.2, γράφει ότι έχουν μαύρο χρώμα δέρματος (ταις μεν χρόαις... μέλαναις), πλατιά μύτη (ταις δε ιδέοις... σιμαί) και έντονα κατσαρά μαλλιά (τοις δε τριχώμασιν ούλοι).

Παρατίθενται όλες οι αναφορές περί νέγρων στην αρχαία Ελληνική γραμματεία. Μάλιστα ο Αρριανός, περιγράφοντας τους κατοίκους της νότιας Ινδίας, διαπιστώνει ότι είναι μαύροι (γνωστοί πλέον ως Dravidian) όπως οι Αιθίοπες, αλλά χωρίς πλατιά μύτη και κατσαρά μαλλιά. Απεικονίσεις νέγρων δείχνουν ότι οι Έλληνες γνώριζαν για τα παχιά χείλη των νέγρων, παρότι δεν υπάρχουν ρητές αναφορές στην αρχαία ελληνική γραμματεία επί αυτού. Οι περισσότερες αναφορές εστιάζουν βέβαια στο χρώμα του δέρματος, χαρακτηρίζοντάς το με τη λέξη μέλας, ή σπανιότερα ως κελαινός και κυάνεος. Οι Έλληνες θεωρούσαν ως τυπικό το χρώμα των Αιθιόπων (νέγρων), ενώ υπήρχε ακόμα και η παροιμία Αιθίοπα σμήχειν που βρίσκουμε στον Λουκιανό, κάτι αντίστοιχο του σύγχρονου Τον αράπη και αν τον πλένεις.

Ο Ξενοφάνης αναφέρει ότι οι νέγροι αναπαριστούν τους θεούς τους ως μαύρους, με πλατιά μύτη. Ο Σέξτος Εμπειρικός γράφει ότι η ομορφιά είναι υποκειμενική, με τους νέγρους να προτιμούν τους πιο μαύρους και με την πιο πλατιά μύτη.

Οι νέγροι ήταν πιθανότατα γνωστοί στον Ελλαδικό κόσμο ήδη από την Μινωική εποχή. Σπάνια εντοπίζονται απεικονίσεις νέγρων σε μάσκες, σε μια ασπίδα και αλλού. Νέγροι συμμετείχαν και στον στρατό του Ξέρξη, πιθανόν και στον Τρωικό Πόλεμο νωρίτερα. Σε κάθε περίπτωση, ελάχιστα είναι τα σημεία όπου γίνεται ρητή αναφορά περί νέγρων στην αρχαία Ελλάδα, παρά τις απεικονίσεις. Ο Αριστοτέλης, μελετώντας την κληρονομικότητα, κάνει λόγο για μια γυναίκα από την Ηλεία που πήγε με μαύρο και η κόρη της βγήκε λευκή, αλλά ο εγγονός της προέκυψε μαύρος. Ο Πλούταρχος αναφέρει μια παρόμοια περίπτωση, όπου μια Ελληνίδα γέννησε μαύρο παιδί και αμέσως της έγινε ανάκριση. Ύστερα από λεπτομερή έρευνα του γενεαλογικού της δέντρου διαπιστώθηκε ότι δεν είχε μεν μοιχεύσει τον λευκό άντρα της, αλλά τέσσερις γενιές πίσω είχε Αιθίοπα πρόγονο. Το περιστατικό δείχνει ότι το να κάνεις μαύρο παιδί στην αρχαία Ελλάδα οδηγούσε σε ανάκριση και πιθανότατα κατακραυγή.

Ο Μένανδρος κάνει λόγο σε μια κωμωδία του για Αιθίοπες και Σκύθες που βρίσκονται μακριά από την πατρίδα τους, υποδηλώνοντας ότι οι Έλληνες γνώριζαν αμφότερους. Ο Θεόφραστος αναφέρεται σε κάποιους που είχαν Αιθίοπες σκλάβους. Ωστόσο είναι γνωστό ότι οι σκλάβοι στην αρχαία Ελλάδα και Ρώμη ήταν σχεδόν πάντα λευκοί. Στα Ρωμαϊκά χρόνια, ο Ηρώδης ο Αττικός είναι γνωστό ότι είχε έναν νέγρο μαθητή, τον Μέμνωνα. Ο Σοφοκλής και ο Αισχύλος έγραψαν έργα για τον μυθικό Μέμνωνα τον Αιθίοπα, ενώ και το έργο Ανδρομέδα του Ευριπίδη έχει θεματολογία που σχετίζεται με μυθικούς Αιθίοπες. Ωστόσο οι περισσότερες πληροφορίες που αντλούμε είναι από την αρχαία ελληνική τέχνη. Υπάρχουν μάσκες, νομίσματα, αγγεία, αγαλματίδια που απεικονίζουν, πολύ σποραδικά, φυσιογνωμίες νέγρων.

Ως προς την αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων για τους νέγρους, ο Snowden, όπως είναι αναμενόμενο, διαστρεβλώνει τα στοιχεία. Τουλάχιστον αναφέρει ότι ο Αριστοτέλης θεωρεί τους έχοντες σκούρο δέρμα και κατσαρά μαλλιά ως δειλούς. Γίνεται αναφορά στον Μένανδρο, που σε απόσπασμά του λέει πως οι Έλληνες υπερηφανεύονταν για την γενιά τους, αλλά ο ίδιος θεωρούσε ότι ακόμη και Αιθίοπας ή Σκύθης να ήταν κάποιος, μπορούσε να έχει αξία. Φαίνεται ότι οι Έλληνες θεωρούσαν υψηλή αξία την καλή φυλετική καταγωγή και προφανώς Αιθίοπες και Σκύθες βλέπονταν αρνητικά, παρότι η Ελληνιστική περίοδος είχε αρχίσει να φέρνει ισοπεδωτικές κοσμοπολίτικες τάσεις.

Ο συγγραφέας αναγκάζεται να παραθέσει την άποψη των κλασικιστών που είδαν ότι οι Έλληνες θεωρούσαν άσχημη την εμφάνιση των νέγρων και έβλεπαν κάτι κωμικό στις αναπαραστάσεις τους. Ακόμα και ο ίδιος παραδέχεται ότι απεικονίσεις νέγρων έχουν ξεκάθαρα κωμικά στοιχεία. Για παράδειγμα, υπάρχουν χιουμοριστικές απεικονίσεις με κροκόδειλους που δαγκώνουν νέγρους.

Τα συμπεράσματα είναι τα εξής. Οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν περί της φυσιογνωμίας των νέγρων και την απεικόνισαν. Θεωρούσαν τους νέγρους ως κάτι τελείως διαφορετικό από τους ίδιους, βλέποντάς τους με αρνητική ή χιουμοριστική διάθεση. Η παρουσία νέγρων στον Ελλαδικό χώρο ήταν ισχνή, κάτι που επισφραγίζει και το γεγονός ότι οι περισσότεροι δούλοι ως γνωστόν ήταν λευκοί. Η σπανιότατη παρουσία τους συνοδεύεται από διάφορες κοινωνικές αντιλήψεις που έκαναν εμφανές ότι αντιμετωπίζονταν ως ξένοι και τελείως διαφορετικοί από τους ντόπιους, σωματικά και ψυχικά.