Τα Φυσιογνωμικά του Αριστοτέλη

Οι αρχαίοι Έλληνες, πρωτοπόροι στην επιστημονική άναζήτηση, έθεσαν τις βάσεις και της ανθρωπολογίας. Μία από τις σημαντικότερες μορφές της αρχαίας Ελληνικής φιλοσοφίας ήταν ο Αριστοτέλης. Στο έργο του Φυσιογνωμικά, που ακόμη και αν δεν έγραψε ο ίδιος απηχεί τις απόψεις του, ο φιλόσοφος αναλύει την συσχέτιση σωματικών και ψυχικών γνωρισμάτων. Ο Αριστοτέλης διακρίνει ότι υπάρχει ξεκάθαρη σύνδεση σώματος και ψυχικών γνωρισμάτων, με αποτέλεσμα να θεωρεί τα φυσιογνωμικά ως κάτι που μπορεί να δώσει πρακτικές πληροφορίες. Στην αρχαία εποχή φαίνεται ότι υπήρχαν αρκετοί φυσιογνωμιστές που εξασκούσαν την τέχνη αυτή, εδώ όμως ο Αριστοτέλης προσπαθεί να μελετήσει το ζήτημα επιστημονικά.

Αρχικά, ο Αριστοτέλης γράφει ότι τα ψυχικά χαρακτηριστικά δεν είναι ανεξάρτητα και ανεπηρέαστα από τις σωματικές διεργασίες, αλλά καθορίζονται από την κατάσταση του σώματος. Παρατηρώντας τα ζώα, δεν υπάρχει ποτέ ένα ζώο με την μορφή του ενός και την συμπεριφορά ενός άλλου: σώμα και συμπεριφορά...
πάνε μαζί. Μάλιστα, οι ειδικοί που ασχολούνται με την εκτροφή ζώων, μπορούν εύκολα βάσει της μορφής να διαλέξουν το κατάλληλο άλογο ή τον κατάλληλο σκύλο κάθε φορά. Αυτό σημαίνει ότι η μελέτη της φυσιογνωμίας μπορεί να δώσει αποτελέσματα.

Ο φιλόσοφος μας εξηγεί τον τρόπο προσέγγισης του ζητήματος στην αρχαία εποχή. Κάποιοι προσπαθούν να εξηγήσουν φυσιογνωμικά τους ανθρώπους προσδίδοντάς τους ιδιότητες από ζώα στα οποία κατά κάποιον τρόπο μοιάζουν. Άλλοι εστίασαν στις διαφορές μεταξύ των ανθρώπων, διαχωρίζοντας τις φυλές των ανθρώπων, όπως Αιγύπτιοι, Θράκες, Σκύθες και μελετώντας τις διαφορές τους. Μια τρίτη ομάδα φυσιογνωμιστών, προσπάθησαν να εξηγήσουν τις διαφορές βάσει των εκφράσεων του προσώπου που συνδέονται με τα διάφορα συναισθήματα.

Ο Αριστοτέλης κάνει την σημαντική παρατήρηση ότι ο φυσιογνωμιστής βασίζεται μόνο στα εξωτερικά εμφανισιακά γνωρίσματα, με συνέπεια να μην μπορεί να βγάλει συμπέρασμα για τις απόψεις ή για τις επιστημονικές γνώσεις του ατόμου. Ο φυσιογνωμιστής βγάζει συμπεράσματα μόνο για τα γενικά ψυχικά γνωρίσματα, αυτό δηλαδή που και εμείς επισημαίνουμε διαρκώς εδώ.

Οι φυσιογνωμιστές αναζητούν την σύνδεση μεταξύ του ψυχικού παράγοντα και του σωματικού. Αντλούν στοιχεία από τα εξής: κίνηση του σώματος, χρωματισμό δέρματος, μαλλιών, κτλ, έκφραση του προσώπου, μορφή των μαλλιών, μορφή του δέρματος, δομή των μυών, μορφολογία των μερών του σώματος, σωματοδομή εν γένει. Ο Αριστοτέλης, δηλαδή, μας παρουσιάζει μια σειρά από ανθρωπολογικά γνωρίσματα που πρέπει να εξετάζονται από τους φυσιογνωμιστές.

Βρίσκει ότι το ανοιχτό χρώμα δέρματος συνδέεται με έντονο χαρακτήρα. Εμμέσως, γίνεται η αναφορά για τους Ευρωπαίους. Οι κάτοικοι του βορρά είναι γενναίοι, ενώ οι κάτοικοι του νότου είναι δειλοί. Υποψιαζόμαστε ότι οι μεν συνδέονται με Νορδικούς, οι δε με Σαχάριους. Κάνει διάφορες άστοχες παρατηρήσεις προερχόμενες από ομοιότητες με τα ζώα, μια μέθοδο που μόλις πρωτύτερα δεν είχε θεωρήσει και ιδιαίτερα αξιόπιστη.

Νωθρές κινήσεις δείχνουν μαλθακό χαρακτήρα, ενώ γρήγορη κίνηση του σώματος δείχνει έντονο χαρακτήρα. Δεν θα ήταν παράξενο να είχε δει άφθονους νωθρούς Αλπικούς για να βγάλει το συμπέρασμα. Μια βαθιά και γεμάτη φωνή είναι δείγμα θάρρους, μια λεπτή και αδύναμη φωνή είναι δείγμα δειλίας.

Θάρρος υποδηλώνουν τα πυκνά μαλλιά, το στητό σώμα, τα μεγάλα και δυνατά οστά, πλευρά και άκρα, η επίπεδη κοιλιά, ανοιχτές πλάτες, μυώδες στήθος, ευρείς γοφοί και δυνατές γάμπες, σπινθηροβόλο βλέμμα, μάτια ούτε τελείως ανοιχτά, ούτε σαν σχισμές, με χρώμα δέρματος ανοιχτό, με μέτωπο ίσιο και όχι πλατύ. Περιγράφεται μάλλον κάποιος Μεσογειακός προς Κρομανοειδής φαινότυπος.

Δειλία υποδηλώνουν η απαλή τρίχα, το αποκλίνων μέτωπο, η νωθρότητα, οι παχιές γάμπες, το χλωμό χρώμα δέρματος, μάλλον τα βαριά βλέφαρα, τα αδύναμα άκρα, τα μικρά πόδια με αδύναμα χέρια, με αδύναμα πλευρά, το άκαμπτο σώμα με αναποφάσιστες, φοβισμένες κινήσεις και με μαζεμένο και βαριεστημένο βλέμμα. Τα περισσότερα στοιχεία ταυτίζονται με τους Αλπικούς, αλλά όχι όλα.

Έπειτα περιγράφονται τα γνωρίσματα ενός καλοσχηματισμένου σώματος που συνδέονται με έναν έντονο χαρακτήρα. Από την άλλη, ένας νωθρός χαρακτήρας συνδέεται με ένα πλατύ μέτωπο, με άδειο βλέμμα, λιπώδη άκρα και μέση, γνωρίσματα που πάνω-κάτω παραπέμπουν σε Αλπικούς.

Η αναίδεια συνδέεται με πολύ ανοιχτά μάτια, έχοντας κοκκινωπά βλέφαρα, μορφή σώματος όχι στητή, αλλά κάπως σκυφτή, γρήγορες κινήσεις, χρώμα δέρματος λίγο πιο σκούρο, με πρόσωπο με μαλακούς ιστούς. Λογικά περιγράφονται οι Αρμενοειδείς.

Ο καλός χαρακτήρας συνδέεται με αργό βηματισμό, αργή ομιλία, μαύρα μάτια σπινθηροβόλα, όχι τελείως ανοιχτά, ούτε σαν σχισμές. Έπειτα περιγράφεται ο ευδιάθετος και ο μελαγχολικός, ο οποίοις δεύτερος αναγνωρίζεται από το βαριά βλέφαρα, την μαλθακή σωματοδομή και το βαριεστημένο βάδισμα, δηλαδή φωτογραφίζεται ο Αλπικός τύπος.

Ο άνθρωπος με άγριο χαρακτήρα έχει στητό σώμα, μυώδη σωματοδομή και μεγάλες πλάτες, με άκρα μακρά και δυνατά, έχοντας έντονα γένια. Μάλλον Κρομανοειδείς μπορούμε να διακρίνουμε. Αυτοί που έχουν ευγενική φυσιογνωμία, έχουν καλοσχηματισμένο μυώδες σώμα. Γενικότερα, περιγράφονται πολλοί χαρακτήρες ανθρώπων και αναφέρονται επιγραμματικά κάποια γνωρίσματά τους.

Ο Αριστοτέλης διατυπώνει για άλλη μια φορά την άποψή του ότι ψυχή και σώμα είναι αλληλένδετα. Έπειτα επισημαίνει τις διαφορές ανδρών και γυναικών στα σωματικά και ψυχικά τους γνωρίσματα. Μπορείτε να δείτε τι άποψη είχε ο Αριστοτέλης για τις γυναίκες! Στη συνέχεια προσπαθεί να βγάλει συσχετίσεις μεταξύ γνωρισμάτων των διαφόρων ζώων και ψυχοσύνθεσης, τα οποία δεν μπορούν να θεωρηθούν αξιόπιστα. Μία περίπτωση που κάνει σαφή αναφορά σε συγκεκριμένους ανθρώπους, είναι όταν λέει ότι το σκούρο χρώμα, όπως έχουν οι Αιγύπτιοι και οι Αιθίοπες δείχνει δειλία, καθώς και το υπερβολικά λευκό χρώμα. Θάρρος δείχνει το ενδιάμεσο χρώμα δέρματος. Μια άλλη αναφορά είναι ότι τα έντονα σγουρά μαλλιά δείχνουν δειλία, όπως στους Αιθίοπες, ενώ τα ελαφρά κυματιστά μαλλιά δείχνουν τόλμη. Πάντως έμμεσα φαίνονται διάφορες προτιμήσεις του Αριστοτέλη, όπως ότι το πρόσωπο δεν πρέπει να είναι ούτε μακρύ, αλλά ούτε κοντό, καθώς και το σώμα πρέπει να έχει ούτε πολλές τρίχες, αλλά ούτε και ελάχιστες.

Τέλος, ο φιλόσοφος διαπιστώνει ότι τα πλέον κατάλληλα σημεία στα οποία πρέπει να εστιάσει ένας φυσιογνωμιστής είναι η περιοχή των ματιών, του μετώπου, του κεφαλιού, του προσώπου και έπειτα στο στήθος, στους ώμους και στα άκρα. Σε μέσες άκρες, είναι ακριβώς τα γνωρίσματα που χρησιμοποιούνται από τους ανθρωπολόγους σήμερα για την φυλετική ταξινόμηση.

Μερικές παρατηρήσεις είναι ότι πολύ συχνά αναφέρονται τα μαύρα μαλλιά και μάτια και ότι οι Κορίνθιοι και οι Λευκαδίτες παρουσιάζονται ως έχοντες μικρά και καλοσχηματισμένα σώματα. Εν γένει τα γνωρίσματα που περιγράφονται αντιστοιχούν περισσότερο σε Μεσογειακούς, ΚΜ και Αλπικούς.

Από ανθρωπολογικής πλευράς, μπορούμε να πούμε ότι αρκετές από τις παρατηρήσεις του Αριστοτέλη ταιριάζουν με τα ψυχικά γνωρίσματα που παρουσιάζουν συγκεκριμένοι φυλετικοί τύποι και μας δίνουν μια αίσθηση της φυλετικής ποικιλομορφίας που υπήρχε στην αρχαία Ελλάδα.

Αυτές οι παρατηρήσεις έγιναν σε μια πρώιμη εποχή. Ο επιστημονικός κλάδος της φυσικής ανθρωπολογίας αναπτύχθηκε χιλιετίες αργότερα. Πλέον, δεν έχουμε ανάγκη από φυσιογνωμιστές, καθώς η σύνδεση σωματικών και ψυχικών γνωρισμάτων έχει μελετηθεί από τους ανθρωπολόγους, υπό την μορφή των φυλετικών τύπων. Οι άνθρωποι ταξινομούνται σε φυλές, με συγκεκριμένα σωματικά και ψυχικά γνωρίσματα και μπορούμε εύκολα να βγάλουμε συμπεράσματα περί της σύνδεσης σωματικών γνωρισμάτων και συμπεριφορών.