Οι Δωριείς

Οι Δωριείς, μαζί με τους Ίωνες και τους Αιολείς, αποτελούν τις βασικές συνιστώσες του αρχαίου Ελληνικού έθνους. Καθοριστικής σημασίας γεγονός της αρχαίας Ελληνικής ιστορίας υπήρξε η κάθοδος των Δωριέων. Η κοινωνία των Δωριέων ήταν προσανατολισμένη στον πόλεμο και στην πιο ατόφια της μορφή την βρίσκουμε στη Σπάρτη κατά τους ιστορικούς χρόνους. Εφόσον οι Δωριείς αποτελούν μέρος του Ελληνισμού, έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον από πλευράς φυσικής ανθρωπολογίας το κατά πόσον μπορούμε να εκτιμήσουμε την φυλετική τους υπόσταση. Είναι γνωστά τα ήθη τους, η γλώσσα τους, υπάρχουν πολλές αναφορές για την κοιτίδα τους και τον τόπο της μετέπειτα εγκατάστασής τους. Από πλευράς φυσικής ανθρωπολογίας, το ζήτημα μελέτησε ο Βρετανός ανθρωπολόγος Charles H. Hawes σε άρθρο του με τίτλο "Some Dorian Descendants?", που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Annual of the British School at Athens. Ο Hawes έκανε ανθρωπολογικές μελέτες στην Ελλάδα και συμμετείχε σε ανασκαφές και παλαιοανθρωπολογικές μελέτες στην Κρήτη. Μελέτησε την καταγωγή των Δωριέων από πλευράς φυσικής ανθρωπολογίας, με τη βοήθεια της αρχαιολογίας και της φιλολογίας.

Αρχικά επισημαίνουμε ότι οι Δωριείς μιλούσαν μια ελληνική διάλεκτο, που αποτελεί ένδειξη συσχέτισής τους με τους υπόλοιπους Έλληνες, δηλαδή αυτούς τους οποίους αργότερα κατέκτησαν ή έδιωξαν. Από την αρχαία γραμματεία...
μπορούν να αντληθούν πολλές πληροφορίες σχετικά με τους Δωριείς. Θα εξετάσουμε τις πηγές σχετικά με την κάθοδο των Δωριέων και τον τόπο καταγωγής τους.

Η "κάθοδος των Δωριέων" είναι γνωστή στην αρχαιοελληνική παράδοση και ως η "Επιστροφή των Ηρακλειδών". Οι Ηρακλείδες ήταν Αχαιοί απόγονοι του Ηρακλή που ο Ευρυσθέας έδιωξε από την Πελοπόννησο, οι οποίοι κατέφυγαν, μαζί με ακόλουθους προφανώς, στους Δωριείς που ζούσαν στον βόρειο Ελλαδικό χώρο και τους οδήγησαν στην μετέπειτα κατάκτηση της Πελοποννήσου.

O Θουκυδίδης [1.12.3] περιεκτικότατα γράφει "Δωριῆς τε ὀγδοηκοστῷ ἔτει ξὺν Ἡρακλείδαις Πελοπόννησον ἔσχον", δηλαδή οι Δωριείς μαζί με τους Ηρακλειδείς κατέλαβαν την Πελοπόννησο 80 χρόνια μετά τα Τρωικά. Για αναφορά, θεωρείται ότι ο Τρωικός πόλεμος τελείωσε περίπου το 1184 π.Χ., συνεπώς η κάθοδος των Δωριέων έγινε περίπου του 1100 π.Χ..

Αναλυτικότερα, ο βασιλάς Αιγίμιος, γιος του Δώρου, ήταν ο πρώτος νομοθέτης των Δωριέων, σύμφωνα με τον Πίνδαρο [Πυθ. Ι, 120]. Το βασίλειό του εκτείνονταν στη Θεσσαλία και σε μικρό μέρος της Μακεδονίας. Ο βασιλίας Αιγίμιος, επειδή δέχονταν επιθέσεις από τους Λάπηθες στα νότια, ζήτησε τη βοήθεια του Ηρακλή, ο οποίος τους νίκησε [Απολλόδ. Β,7,7][Διόδ. 4.37]. Αποτέλεσμα ήταν οι Δωριείς να επεκταθούν νότια, μέχρι τη Φωκίδα, εκεί που θα θεωρηθεί η "μητρόπολή" τους [Στραβ. 9.427]. Σε ανταπόδωση της βοήθειας του Ηρακλή, ο βασιλιάς Αιγίμιος υιοθέτησε τον γιο του Ηρακλή, Ύλλο, δίνοντάς του ίσα δικαιώματα με τους δυο γιους του Πάμφυλο και Δυμάνα, χωρίζοντας το βασίλειό του στα τρια. Από τους τρεις αυτούς προέρχονται οι τρεις φυλές των Δωριέων: Υλλείς, Πάμφυλοι, Δυμάνες. Ο Ύλλος εκστρατεύει για να διεκδικήσει τη βασιλεία του στο Άργος, όμως ηττάται και σκοτώνεται. Αργότερα, αποτυγχάνει και ο Αριστόμαχος, απόγονος του Ύλλου. Στην τρίτη απόπειρα, τα τρία αδέλφια Τήμενος, Κρεσφόντης και Αριστόδημος επιτυγχάνουν, κατακτώντας την Πελοπόννησο. Ο Τήμενος παίρνει το βασίλειο του Άργους, ο Κρεσφόντης το βασίλειο της Μεσσηνίας και ο Αριστόδημος το βασίλειο της Σπάρτης. Μάλιστα, ο Αριστόδημος αφήνει τα δύο δίδυμα παιδιά του να βασιλέψουν, καθιερώνοντας τις δύο βασιλικές γενιές, όπως τις γνωρίζουμε από την μετέπειτα ιστορία της Σπάρτης.

Οι Δωριείς έδιωξαν τους Αχαιούς, γνωστούς κυρίως ως Ίωνες, από την Πελοπόννησο. Οι Ίωνες διωγμένοι, κατέφυγαν στην Αττική, στην Εύβοια, στα νησιά του Αιγαίου και στα κεντρικά παράλια της Μικράς Ασίας όπου έφτιαξαν πολυάριθμες αποικίες. Αρκετοί Αιολείς άφησαν τη Θεσσαλία και κατέφυγαν στα βόρεια παράλια της Μικράς Ασίας. Ωστόσο, οι Θεσσαλοί, που κατάγονταν αρχικά από την Ήπειρο, δεν φαίνεται να ήταν πολλοί και η πλειοψηφία του πληθυσμού λογικά παρέμειναν Αιολείς, διατηρώντας την Αιολική διάλεκτο στη Θεσσαλία. Οι Βοιωτοί, που άλλοτε κατοικούσαν στη Θεσσαλία, κατέφυγαν στη σημερινή Βοιωτία, φέρνοντας μαζί τους και την Αιολική διάλεκτο. Οι Δωριείς, μετά την κατάκτηση της Πελοποννήσου και την αποτυχία τους να κατακτήσουν την Αττική, κατέβηκαν νοτιότερα, κατακτώντας την Κρήτη και τα νότια παράλια της Μικράς Ασίας. Με τον τρόπο αυτό σχηματίζεται ο γνωστός χάρτης των Ελληνικών διαλέκτων, που αποτυπώνει πολλά εθνολογικά στοιχεία.

Πέραν όλων των παραπάνω, οι αρχαίες πηγές μας δίνουν αρκετές πληροφορίες για να εξακριβώσουμε τις περιοχές από όπου ήρθαν οι Δωριείς.

Ο Ηρόδοτος [7.176] μας ενημερώνει ότι οι Θεσσαλοί ήρθαν από τη Θεσπρωτία που συνδέεται και με τη Δωδώνη, στη σημερινή Θεσσαλία (τότε Αιολίδα), από όπου σύμφωνα με τον Θουκυδίδη [1.12.3] έδιωξαν τους Βοιωτούς, οι οποίοι κατέφυγαν στη σημερινή Βοιωτία (τότε Καδμηίδα).

Ο Τυρταίος αναφέρει ως κοιτίδα των Δωριέων την Ερινεό της Δωρίδας, η οποία βρίσκεται στη Φωκίδα. Από τη Δωρίδα προέρχεται και το όνομα των Δωριέων. Ο Θουκυδίδης [1.107.2, 3.92.3] αναφέρει τη Δωρίδα ως "μητρόπολη" των Λακεδαιμονίων.

Το όνομα "Έλληνας" προκύπτει ετυμολογικά από το Ελλοί ή Σελλοί, που ήταν οι αρχαίοι κάτοικοι της περιοχής γύρω από το ιερό της Δωδώνης, σύμφωνα με τις πληροφορίες του Αριστοτέλη [Μετεωρ. 1.14] και του Ομήρου [Ιλιάδα 16.233-235].

Ο Ηρόδοτος [1.56] προσπαθώντας να συνθέσει τις παραδόσεις, αναφέρει τις περιοχές με τις οποίες σχετίζονται οι Δωριείς. Οι περιοχές που αναφέρονται είναι η Φθιώτιδα, η Ισταιώτιδα και η περιοχή κάτω από την Όσσα και τον Όλυμπο, η Πίνδος-Μακεδνία και η Δωρίδα. Όπως παρατηρούμε, ταιριάζουν με τον παρακάτω χάρτη που αποτυπώνει την αρχική καταγωγή των Δωριέων.

Είναι περίπου ένας συμπληρωματικός χάρτης αυτού της Ομηρικής Ελλάδας, στην οποία παρουσιάζονται οι Αχαιοί της Ιλιάδας. Όλη η υπόλοιπη Ελλάδα μέχρι τη Μακεδονία, που δεν εμφανίζεται στο χάρτη ως συμμετέχουσα στα Τρωικά, ήταν η περιοχή των Δωριέων. Δηλαδή, οι Δωριείς δεν ήλθαν από κάπου μακριά, όπως φαντάζονται μερικοί, αλλά από μέσα από τον Ελλαδικό χώρο. Οι πηγές είναι ξεκάθαρες, ενώ από πλευράς φυσικής ανθρωπολογίας αυτή η πληροφορία είναι πολύτιμη.

Στον Όμηρο, βρίσκουμε αναφορές για ξανθούς, οι οποίοι όμως είναι Αχαιοί και όχι Δωριείς. Κάποιοι ίσως πουν ότι αποτυπώνει έμμεσα την κοινωνία της εποχής του, δηλαδή αφού είχε γίνει η κάθοδος των Δωριέων, όμως και πάλι ο Όμηρος κατάγονταν από τη Χίο, δηλαδή ήταν Ίωνας. Βέβαια, στα έργα του περιλαμβάνονται αναφορές που αποτυπώνουν πληροφορίες μετά την είσοδο των Δωριέων, παρότι τα Τρωικά συνέβησαν προγενέστερα. Στην Οδύσσεια, οι Δωριείς αναφέρονται ως κάτοικοι της Κρήτης μεταξύ άλλων [19.172-177]. Στην Ιλιάδα [2.653-80] οι βασιλείς Ρόδου, Καρπάθου και Κω αναφέρονται ως Ηρακλείδες ηγεμόνες.

Με λίγα λόγια, οι Ηρακλείδες που ήταν Αχαιοί, επειδή εκδιώχτηκαν και δεν τους δόθηκε η βασιλεία, ανέβηκαν στους Δωριείς που κατοικούσαν στον βορειοδυτικό Ελλαδικό χώρο και μαζί τους κατέκτησαν την Πελοπόννησο, παίρνοτας πίσω τα βασίλειά τους. Γι' αυτό το λόγο μιλάμε για "Επιστροφή των Ηρακλειδών" εφόσον επέστρεψαν οι Αχαιοί Ηρακλείδες. Αυτό ακριβώς μας λέει και ο Πλάτων [Νόμοι 682d]: "...στην διάρκεια όμως των δέκα ετών της πολιορκίας στο Ίλιον (Τροία), στην πατρίδα κάθε επιτιθεμένου τα πράγματα χειροτέρεψαν. Οι νεότεροι στασίασαν (επαναστάτησαν) και δεν υποδέχθηκαν όπως έπρεπε τους στρατιώτες κατά την επιστροφή τους. Ακολούθησαν αμέτρητοι θάνατοι και σφαγές και εξορίες. Όσοι διώχθηκαν ξαναγύρισαν αργότερα με άλλο όνομα. Τώρα λέγονταν Δωριείς αντί Αχαιοί γιατί εκείνος που τους συγκέντρωσε στην εξορία κατάγονταν από την Δωρίδα."

Πού βρίσκονται οι απόγονοι των Δωριέων σήμερα; Ποια είναι τα ανθρωπολογικά γνωρίσματά τους; Ο Hawes πριν ξεκινήσει την μελέτη των δεδομένων, αναφέρει τις απόψεις επιστημόνων που ασχολήθηκαν με το ζήτημα. H άποψη του J.L. Myres ήταν ότι "δεν υπάρχουν ικανοποιητικές αποδείξεις σχετικά με τον χρωματισμό των Σπαρτιατών, που ήταν οι μόνοι φημισμένοι ως καθαρόαιμοι Δωριείς στα ιστορικά χρόνια". Ο καθηγητής Ridgeway θεωρεί ότι εφόσον ο Όμηρος αναφέρει κάποιους Αχαιούς ηγέτες ως ξανθούς και πουθενά δεν βρίσκουμε τους Σπαρτιάτες ή άλλους Δωριείς να θεωρούνται ως διαφορετικοί στην εμφάνιση, συμπεραίνει ότι οι Δωριείς δεν διέφεραν από τους ντόπιους με τους οποίους μίχθηκαν.

Ο Hawes αναζητεί τους Δωριείς στην Ελλάδα εξετάζοντας Τσάκωνες και Σφακιανούς, που θεωρούνται οι μεν πρώτοι από γλωσσολογικής άποψης απόγονοι Δωριέων, οι δε Σφακιανοί λόγω της ιστορικής τους απομόνωσης. Ο συγγραφέας οδηγείται στη μελέτη των βραχυκέφαλων και βρίσκει ότι υπάρχουν ανθρωπολογικές ομοιότητες. Μία σημαντική μερίδα των κατοίκων έχει βραχυκεφαλία, υψικρανία, λεπτοπροσωπία, έντονη λεπτορρινία, χρώμα μαλλιών σκούρο και σπανίως ανοιχτό, χρώμα ματιών κυρίως σκούρο αλλά συχνά ενδιάμεσο ή ανοιχτό. Τα γνωρίσματα που αναφέρει παραπέμπουν στον υψηλότερο, βραχυκέφαλο Διναρικό τύπο. Αναπόφευκτα μελετά τους πληθυσμούς των δυτικών Βαλκανίων για να βρει ομοιότητες. Μεταξύ των Τσακώνων βρίσκει σημαντικό ποσοστό Μεσογειακών, ενώ γενικότερα στην Κρήτη ο Μεσογειακός τύπος επικρατούσε από αρχαιοτάτων χρόνων.

Ο Hawes θεωρεί ότι οι καστανοί δολιχοκέφαλοι Μεσογειακοί κατοικούσαν στη νότια Ελλάδα, πριν την είσοδο των κυρίως βραχυκέφαλων Δωριέων. Η ιστορική τάση του κεφαλικού δείκτη στον Ελλαδικό χώρο είναι από την δολιχοκεφαλία της αρχαίας εποχής, προς την ήπια βραχυκεφαλία του σήμερα. Επισημαίνεται ότι δεν υπάρχει λόγος να συνδέουμε την ξανθότητα με την δολιχοκεφαλία. Οι δολιχοκέφαλοι της Κρήτης ανήκαν στον Μεσογειακό τύπο και η αρχαιολογία και η φιλολογία βρίσκουν διαρκώς συσχετίσεις μεταξύ της Κρήτης και της ηπειρωτικής Ελλάδας, κάνοντάς μας να θεωρούμε ότι οι πληθυσμοί προ της καθόδου των Δωριέων είχαν σχετικά κοινή καταγωγή. Κατά τον Hawes, η λέξη "ξανθός" πιθανότατα περιγράφει χρώμα μαλλιών που περιλαμβάνει και το ανοιχτό καστανό, ενώ θεωρεί ότι συνδέεται περισσότερο με βραχυκέφαλο τύπο.

Ο Hawes δίνει κάποιες φωτογραφίες που περιγράφουν τους δύο ανθρωπολογικούς τύπους. Ο αριστερά είναι Διναρικός από τα Σφακιά, ενώ ο δεξιά είναι Μεσογειακός από την δυτική Κρήτη. Έπειτα δίνεται το περίγραμμα του κρανίου σε πλάγια όψη, που αποτυπώνει την τάση βραχυκεφαλίας -και υψικρανίας- αριστερά και δολιχοκεφαλίας δεξιά.

Συμπερασματικά, ο Hawes κρίνει ότι οι περιοχές που θεωρείται ότι διαθέτουν απογόνους των Δωριέων διαθέτουν ένα βραχυκέφαλο Διναρικό στοιχείο, με υψηλό ανάστημα, με σκούρο αλλά σε εμφανή ποσοστά και ανοιχτό χρώμα μαλλιών, με σκούρο αλλά συχνά και ανοιχτό χρώμα ματιών, που αναμείχθηκε με τον κοντύτερο, σκούρο, δολιχοκέφαλο Μεσογειακό στοιχείο το οποίο αναγνωρίζεται ως ιθαγενές. Εμείς να προσθέσουμε ότι οι παλαιοανθρωπολογικές μελέτες στην Ελλάδα έδειξαν ότι η κάθοδος των Δωριέων συνοδεύεται με αύξηση του κεφαλικού δείκτη, συνεπώς δεν αποκλείεται η είσοδος Διναρικών -ή και Αλπικών- πληθυσμών, οι οποίοι μάλιστα κατοικούν μέχρι και σήμερα πλειοψηφικά στην βορειοδυτική Ελλάδα από όπου κατήλθαν οι Δωριείς.

Οι Δωριείς κατάγονταν από τον Ελλαδικό χώρο και οι περιοχές στις οποίες κατοίκησαν δεν φαίνεται να διέφεραν από τις υπόλοιπες Ελληνικές. Μάλιστα, οι περισσότερες αποικίες στη Μεγάλη Ελλαδα ήταν Δωρικές και μάλλον κυρίως Μεσογειακές μπορούμε να τις θεωρήσουμε. Η κάθοδος των Δωριέων επέφερε ένα ισχυρότατο πλήγμα, καταστρέφοντας τον Μυκηναϊκό πολιτισμό των Αχαιών-Ιώνων, φέρνοντας τους "Σκοτεινούς αιώνες" της αρχαίας Ελληνικής ιστορίας. Οι Ίωνες που συγκεντρώθηκαν στην Αττική και στην Ιωνία της Μικράς Ασίας δημιούργησαν απαράμιλλο πολιτισμό, τις τέχνες, τις επιστήμες και την καλλιέργεια του πνεύματος. Αντιθέτως, οι Δωριείς έμειναν γνωστοί για πιο κλειστές, αλλά ηρωικές, στρατιωτικές κοινωνίες. Πιθανότατα οι Ίωνες ήταν κυρίως Μεσογειακοί, τουλάχιστον στα ανώτερα στρώματα, ενώ με τους Δωριείς δεν αποκλείεται να εισήλθε για πρώτη φορά τόσο νότια στον Ελλαδικό χώρο μια Διναρική συνιστώσα.