Το έργο του Ernst Haeckel

Ο Γερμανός Ernst Haeckel ήταν μία από τις λαμπρότερες φυσιογνωμίες στην επιστήμη της βιολογίας. Αφού διάβασε το βιβλίο του Δαρβίνου, κατανόησε την σημασία της εξελικτικής θεώρησης και αφιέρωσε όλη του την ζωή στην μελέτη της βιολογίας υπό το εξελικτικό πρίσμα. Ο Haeckel ήταν ο πρωτεργάτης της μεταλαμπάδευσης της θεωρίας του Δαρβίνου στην ηπειρωτική Ευρώπη. Όπως ο Thomas Huxley έδωσε δημόσιο αγώνα για την εδραίωση της εξελικτικής θεωρίας στην Βρετανία, έτσι και ο Haeckel έδωσε τον δικό του επιτυχή αγώνα στην Γερμανία. Πέραν αυτού όμως, ο Haeckel έδωσε το προσωπικό του στίγμα ανακαλύπτοντας νέα είδη οργανισμών, εισάγοντας πληθώρα βιολογικών όρων, μελετώντας το εξελικτικό δέντρο της ζωής, την εμβρυολογία και πάνω από όλα εξετάζοντας την καταγωγή του ανθρώπου, προβαίνοντας σε λεπτομερή φυλετική ταξινόμηση και εξάγοντας συγκεκριμένα πολιτικά συμπεράσματα.

Ο Haeckel υπήρξε ακούραστος μελετητής και πολυγραφότατος. Έγραψε πληθώρα επιστημονικών, αλλά και εκλαϊκευτικών βιβλίων σχετικά με την βιολογία, την εξελικτική θεωρία και τις κοινωνικές προεκτάσεις των θεωριών αυτών. Να σημειώσουμε ότι τα βιβλία του έγιναν εξαιρετικά δημοφιλή, σημειώνοντας δεκάδες εκδόσεις, φτάνοντας μέχρι τα ευρύτερα λαϊκά στρώματα.

Τα σημαντικότερα βιβλία του Ernst Haekcel που επηρέασαν την επιστήμη της βιολογίας, αλλά και την Ευρωπαϊκή σκέψη γενικότερα, ήταν τα εξής:...

Το πρώτο σημαντικό βιβλίο του ήταν το Generelle Morphologie der Organismen (1866). Πρώτος συνέθεσε μια συστηματική κατάταξη των ειδών βάσει μορφολογικών γνωρισμάτων, λαμβάνοντας υπόψη την εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου. Η πλέον διάσημη εικόνα από το βιβλίο του ήταν το φυλογενετικό δέντρο όλων των έμβιων μορφών του πλανήτη, που σαν τακτική απεικόνισης της εξελικτικής πορείας της ζωής στον πλανήτη χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα. Την δενδρική μορφή της ειδογένεσης απέδειξε ο Δαρβίνος, αλλά ο Haekcel πήγε ένα βήμα παραπέρα και ταξινόμησε σε φυλογενετική μορφή όλα τα έμβια όντα, από μικροοργανισμούς μέχρι φυτά και ζώα.

Το εξελικτικό δέντρο των έμβιων όντων κατά Haekcel (1866)

Επόμενη συνεισφορά του ήταν το βιβλίο του The History of Creation, Vol. I, II (Natürliche Schöpfungsgeschichte, 1868). Στο βιβλίο αυτό, με τον κάπως προκλητικό τίτλο, ο Haekcel υπερασπίζεται την εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου. Μετά από μια ιστορική αναδρομή περί των αντιλήψεων περί μεταμόρφωσης των ειδών, ο συγγραφέας αναλύει την έννοια της φυσικής επιλογής, την κληρονομικότητα των γνωρισμάτων, την δημιουργία της ζωής στον πλανήτη και την μετέπειτα διαφοροποίηση των έμβιων όντων από τους μονοκύτταρους οργανισμούς μέχρι τα φυτά και τα ζώα. Υποστήριξε την αυτονόητη μονοφυλετική καταγωγή όλων των ειδών, δηλαδή τον μονογενισμό. Περιγράφει τις μετακινήσεις των ζώων στον πλανήτη, την ειδογένεση και τέλος την καταγωγή του ανθρώπου. Ταξινομεί το ανθρώπινο είδος σε 12 είδη και 36 φυλές, τις οποίες περιγράφει αναλυτικά και τις τοποθετεί γεωγραφικά στον πλανήτη. O Haeckel βρίσκει ανώτερες και κατώτερες φυλές και διαπιστώνει ότι "οι πνευματικές διαφορές μεταξύ κατώτερων ανθρώπων και ζώων είναι μικρότερες από αυτές μεταξύ κατώτερων και ανώτερων ανθρώπων".

Από τον Ευρωπαίο προς τον πίθηκο.
Σε επόμενες εκδόσεις έχει αφαιρεθεί. Γιατί άραγε;

Μονοφυλετική καταγωγή στα σπονδυλωτά

Η γεωγραφική κατανομή των φυλών του ανθρώπου κατά Haeckel

Με το ενδιαφέρον για την καταγωγή του ανθρώπου να αυξάνεται, ο Haeckel προβαίνει στην δημοσίευση του βιβλίου του Anthropogeny: Τhe Evolutionary History of Man, Vol. Ι, II (Anthropogenie: oder, Entwickelungsgeschichte des Menschen, 1874). Περιγράφει την ιστορία του ανθρώπινου είδους από τις απαρχές του, δηλαδή από τους μονοκύτταρους οργανισμούς, τους πολυκύτταρους, κλπ, μέχρι να φτάσει στα ζώα και ειδικά στα πρωτεύοντα. Στο μεσοδιάστημα αναλύει τον σχηματισμό των διαφόρων οργάνων βάσει εξελικτικών παραγόντων.

Χιμπατζής, Γορίλας, Ουρακοτάγκος και Νέγρος, κατά Haeckel.
Η εικόνα αυτή της αρχικής έκδοσης, όλως τυχαίως,
έχει αφαιρεθεί από τις επόμενες εκδόσεις του βιβλίου

Εξελικτικό δέντρο της ζωής, με τον άνθρωπο κορωνίδα

Ομοιότητα εμβρύων μεταξύ ανθρώπου και άλλων ζώων

Στο βιβλίο του The Riddle of the Universe (Die Welträtsel, 1895–1899) μπαίνει σε φιλοσοφικά μονοπάτια. Ο Haeckel βάσει των βιολογικών του γνώσεων, διατυπώνει την δική του κοσμοθεώρηση. Είναι θιασώτης του επιστημονικού μονισμού, ότι δηλαδή όλα τα φαινόμενα έχουν την βάση τους στην ύλη, αποκλείοντας εξω-κοσμικούς, μεταφυσικούς παράγοντες. Έχει κατανοήσει πλήρως την θέση του ανθρώπου στη φύση, όντας ένα από τα πολλά έμβια όντα του πλανήτη. Κάθε ζωντανός οργανισμός ζει ένα χρονικό διάστημα και παρέρχεται, κάτι που σημαίνει ότι βαθύτερη σημασία έχει η γενιά και τα κληρονομικά γνωρίσματα και όχι οι εφήμερες εκφάνσεις της καθημερινής ζωής. Εξετάζει όλα τα λεγόμενα μεταφυσικά ζητήματα τελείως ορθολογικά, λέγοντας ότι δεν υπάρχει προφανώς ζωή μετά θάνατον, αλλά συνεχίζουμε να ζούμε μέσω των παιδιών μας. Η αθανασία της ψυχής προκύπτει μέσω των ψυχικών κληρονομικών γνωρισμάτων μας στους απογόνους. Μίλησε εναντίον της χριστιανικής κοσμοθεώρησης, ως αντιφυσικής. Υποστήριξε ότι πιο πιθανό είναι ο κόσμος να υπήρξε από πάντα και να παραμένει αναλλοίωτος, παρά να τον "έφτιαξε" ανθρωπομορφικά κάποιος θεός. Ο πανθεϊσμός έχει φυσική βάση, καθώς θα μπορούσε κανείς να ονομάσει τις δυνάμεις της φύσης ως θεϊκή δύναμη. Επίσης ο Haeckel βρίσκει την λατρεία του Ηλίου αρκετά συμβατή με τα ορθολογικά πιστεύω, καθώς σε αυτόν οφείλεται η ύπαρξη της ζωής στον πλανήτη. Η ηθική πρέπει να βασίζεται στα διδάγματα της φύσης, έστω και αν αυτά είναι ενάντια στις σημερινές αντιλήψεις.

Το βιβλίο είναι η αποθέωση του ορθολογισμού και του φυσικού τρόπου ζωής. Τελειώνει με τους στίχους του Γκαίτε:

"By eternal laws

Of iron ruled,

Must all fulfill

The cycle of

Their destiny"

Στο βιβλίο του Art forms of Nature (Kunstformen der Natur, 1904) ο Haeckel απέδειξε ότι είναι και σπουδαίος ζωγράφος. Σε συνδυασμό με την λατρεία του για την φύση, δημιούργησε ζωγραφιές που αποτυπώνουν τις μορφές των έμβιων όντων του πλανήτη. Το έργο αυτό προκάλεσε παγκόσμιο θαυμασμό και οδήγησε σε αύξηση του ενδιαφέροντος για την βιολογία από το ευρύ κοινό. Μερικές από τις ζωγραφιές είναι οι παρακάτω.

Το έργο του Haeckel υπήρξε πολυσχιδές. Επέδρασε όχι μόνο την επιστήμη της βιολογίας, ανοίγοντας τον δρόμο για την εδραίωση της εξελικτικής θεώρησης, αλλά και στην πολιτική σκέψη. Η φράση του "πολιτική είναι εφαρμοσμένη βιολογία", συνοψίζει την πολιτική ιδεολογία του. Η μελέτη της βιολογίας κάνει αντιληπτή την σημασία της κληρονομικότητας και την επίδραση της φυλής στην ιστορία και στον πολιτισμό. Ο Haeckel τα είχε κατανοήσει όλα αυτά και γι'αυτό υπήρξε θιασώτης της ευγονικής, της φυλετικής καθαρότητας και της αριστοκρατικής αρχής της φύσης.