Το σωματικό ύψος στην Ελλάδα

Η μέτρηση του ύψους είναι η πιο δημοφιλής ανθρωπολογική μέτρηση. Λαμβάνεται συχνά από γιατρούς και γυμναστές για να εκτιμήσουν την ανάπτυξη του ανθρώπινου σώματος. Οι ανθρωπολόγοι μετρούν το ανάστημα, φτιάχνοντας κατανομές, βγάζοντας μέσους όρους και ταξινομώντας το σε κοντό, μέτριο και υψηλό. Παρότι όλοι οι Έλληνες γνωρίζουν το ύψος τους, είναι λίγες οι συστηματικές μελέτες που έχουν γίνει περί του αναστήματος στην Ελλάδα. Η αναλυτικότερη μελέτη είναι αυτή του Βασίλειου Βαλαώρα του Πανεπιστημίου Αθηνών με τίτλο "Biometric studies of army conscripts in Greece", που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό  Human Biology. Εξετάζεται το ανάστημα και οι ομάδες αίματος σε 468.000 στρατιώτες 20 ετών, γεννηθέντες στο διάστημα 1927-1945. Η μελέτη πραγαμτοποιήθηκε με τη συνεργασία του Γενικού Επιτελείου Στρατού, που έδωσε τα στοιχεία.

Το ανάστημα στον άνθρωπο διαφέρει σημαντικά, από λαό σε λαό, από οικογένεια σε οικογένεια, ακόμα και εντός της οικογένειας. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας, "φυλετικοί (γενετικοί) και περιβαλλοντικοί παράγοντες...
δημιουργούν αυτήν την ποικιλομορφία". Ως προς το περιβάλλον, θεωρείται ότι η νοσηρότητα κατά την παιδική ηλικία, η ελλιπής διατροφή, η έλλειψη ύπνου και φυσικής άσκησης, ακόμα και η παρατεταμένη ψυχολογική πίεση μπορούν να εμποδίσουν την πλήρη ανάπτυξη που έχουν "προκαθορίσει" τα γονίδια.

Ο Βαλαώρας γράφει ότι οι Έλληνες ανήκουν "στον Μεσογειακό ανθρωπολογικό τύπο, που είναι μετρίου αναστήματος, όντας κοντύτερος από τον ψηλό Νορδικό, αλλά ψηλότερος από άλλους πληθυσμούς της νότιας Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής". Απλοποιημένη η θεώρηση, όμως φαίνεται ότι ακόμα και μεταπολεμικά, αναφέρεται κανονικότατα η φυλετική τυπολογία σε ανθρωπολογικές μελέτες, ακόμα και στην Ελλάδα.

Ακολουθεί η παρουσίαση της γεωγραφικής κατανομής του μέσου αναστήματος στη χώρα. Σε όλη τη χώρα το ανάστημα είναι εν γένει μέτριο βάσει της τότε ταξινόμησης, όμως γίνεται επιμέρους ταξινόμηση για λόγους ευκολίας. Πάντως, το ανάστημα έχει αυξηθεί έκτοτε σημαντικά και οι αριθμοί δεν είναι συγκρίσιμοι με τα σημερινά δεδομένα. Όμως τα στοιχεία διατηρούν τη σημασία τους ως προς την κατανομή του αναστήματος στη χώρα.

Το μέσο ανάστημα ανά περιφέρεια δίνεται στον παρακάτω πίνακα.

Κάθε περιφέρεια υποδιαιρείται σε επαρχίες. Ο παρακάτω πίνακας δίνει την κατανομή των επαρχιών ανάλογα με το ανάστημα.

Ο πίνακας δείχνει ότι στην Πελοπόννησο είναι κυρίως μέτριο. Στην Ήπειρο το ανάστημα είναι μέτριο προς χαμηλό. Στη Μακεδονία και στη Θράκη το ανάστημα είναι μέτριο. Στα νησιά το ανάστημα είναι μέτριο προς χαμηλό. Στην Κρήτη υπάρχει αρκετή διαφοροποίηση, με το ανάστημα να είναι μέτριο προς υψηλό. Καλύτερη εικόνα αποκτούμε όταν δούμε τον χάρτη της κατανομής του αναστήματος.

Σημειώνουμε ότι μια έκδοση του χάρτη που κυκλοφορεί με αντεστραμμένο το υπόμνημα, είναι λανθασμένη.

Βλέπουμε ότι οι υψηλότεροι κάτοικοι βρίσκονται στα Σφακιά. Υψηλό ανάστημα βρίσκουμε επίσης σε περιοχές της Πελοποννήσου, στην ανατολική Στερεά Ελλάδα, στη δυτική Μακεδονία, στη Θεσσαλονίκη και σε μέρη της Θράκης. Στα δύο μεγάλα αστικά κέντρα (Αθήνα-Θεσσαλονίκη) το ανάστημα είναι αναμενόμενο να είναι σχετικά υψηλό λόγω καλύτερων συνθηκών διαβίωσης. Αντιθέτως, χαμηλό ανάστημα βρίσκουμε κυρίως στη δυτική και κεντρική ηπειρωτική Ελλάδα.

Υπάρχει αρκετή ποικιλομορφία και δύσκολα μπορούμε να ανιχνεύσουμε σαφή γεωγραφική τάση διαφοροποίησης. Κάποιες περιοχές με σχετικά υψηλό ανάστημα πιθανόν να συνδέονται με Διναρικούς, όπως στην Πελοπόννησο και στη Στερεά Ελλάδα, ως απόγονοι αρβανιτών. Ωστόσο δεν εξηγείται η διαφορά μεταξύ Ηπείρου και δυτικής Μακεδονίας, όπου και στις δύο περιοχές γνωρίζουμε ότι υπάρχουν αρκετοί Διναρικοί. Είναι πιθανό στην πρώτη περίπτωση το ανάστημα να πέφτει λόγω περισσότερων Αλπικών, εφόσον οι Μεσογειακοί είναι ελάχιστοι εκεί. Στη Μακεδονία δεν ξέρουμε αν επέδρασε η είσοδος μεταξύ άλλων και Αρμενοειδών από τη Μικρά Ασία, που έχουν μέτριο προς υψηλό ανάστημα. Η δυτική Κρήτη είναι ψηλή λόγω Διναρικών. Στα νησιά το ανάστημα είναι αναμενόμενο λόγω αρκετών Μεσογειακών.

Ο συγγραφέας παραθέτει, ως αναφορά, αποτελέσματα παλαιότερων μελετών για το ανάστημα στην Ελλάδα. Το δεύτερο μέρος της μελέτης αφορά στις ομάδες αίματος. Για όποιον ενδιαφέρεται για τις ομάδες αίματος, δίνονται πίνακες [1], [2] και χάρτες [1], [2].

Μία ιδιαίτερα πρόσφατη μελέτη σχετικά με το ανάστημα των Ελλήνων, δημοσιεύτηκε με τίτλο "Secular change in adult stature of modern Greeks" στο περιοδικό American Journal of Human Biology. Εξετάζει την μεταβολή του μέσου αναστήματος σε άτομα που γεννήθηκαν στο διάστημα 1879-1965. Το δείγμα προέρχεται από σκελετικό υλικό από 189 άτομα, με αναγωγή για την εκτίμηση του αναστήματος.

Η τάση είναι το ανάστημα να αυξάνεται όσο περνούν οι δεκαετίες και αυξάνεται το βιοτικό επίπεδο. Ωστόσο, στην περίοδο 1912-1950 που περιλαμβάνει συνεχείς πολέμους και ιδιαίτερα στην δεκαετία του 40', το ανάστημα των ανδρών παρουσιάζει ελαφρά πτώση, λόγω της χειροτέρευσης των συνθηκών διαβίωσης.

Το συμπέρασμα είναι ότι το ανάστημα επηρεάζεται από βιολογικούς/φυλετικούς/γενετικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες. Στην Ελλάδα υπάρχει ποικιλομορφία ως προς το ανάστημα ανά περιοχές, χωρίς ευρύτερους σαφείς γεωγραφικούς διαχωρισμούς.