Δευτέρα 1 Δεκεμβρίου 2014

Η ανθρωπολογία της Κρήτης κατά von Luschan

O Felix von Luschan ήταν ανθρωπολόγος από την Αυστρία, που αναδείχτηκε σε σημαντική μορφή της ανθρωπολογίας στην Γερμανία. Ο Luschan μελετησε ανθρωπολογικά την Κρήτη και δημοσίευσε το 1913 το έργο του υπό τον τίτλο "Beiträge zur Anthropologie von Kreta".

O von Luschan μελέτησε κρανία αλλά και ζώντες κατοίκους της Κρήτης. Αρχικά πήρε μετρήσεις 53 κρανίων και έπειτα εξέτασε 319 ζώντες Κρητικούς. Στους ζώντες βρίσκει μέσο κεφαλικό δείκτη 78,9. Από τους εξετασθέντες το 89,6% έχει σκούρα μαλλιά και 4,1% ξανθά. Το χρώμα των ματιών είναι κυρίως σκούρο, αλλά πολύ συχνά ενδιάμεσο.

Οι μετρήσεις στα κρανία δείχνουν...
φυλετική συνέχεια στην Κρήτη. Ο κρανιακός δείκτης γνωρίζουμε από τη θεωρία ότι είναι κατά δύο μονάδες από τον κεφαλικό δείκτη. Ο Luschan βρίσκει τον κρανιακό δείκτη κάτι περισσότερο από 2 μονάδες χαμηλότερα από τον κεφαλικό δείκτη των ζώντων, πράγμα που σημαίνει ότι οι ίδιοι άνθρωποι ζουν στον χώρο τις τελευταίες χιλιετίες, με ελαφρά επιμειξία από βραχυκέφαλους.

Δίνονται αναλυτικοί πίνακες με ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά, μερικοί από τους οποίους δίνονται παρακάτω. Στο πρώτο πίνακα παρουσιάζεται το χρώμα των ματιών που είναι κυρίως σκουρο, αλλά με εμφανή μειοψηφία ανοιχτών ματιών. Η ταξινόμηση γίνεται με βάση την κλίμακα Martin. Οι αριθμοί 1-5 αντιστοιχούν σε σκούρα μάτια, 6-11 σε ενδιάμεσα και 12-16 στα ανοιχτά. Συνεπώς τα ποσοστά είναι 54.5% σκούρα, 38,2% ενδιάμεσα και 7,2% ανοιχτά.


Έπειτα δίνεται το χρώμα των μαλλιών, όπου κυριαρχουν οι διαβαθμίσεις του καστανού. Τα ποσοστά είναι 89,6% σκούρα, 6% ενδιάμεσα, 4,1% ξανθά και 0,3% κόκκινα.


Το χρώμα του δέρματος δίνεται στην κλίμακα von Luschan του ιδίου, με το 77,7% να είναι μεταξύ 11-15, στο τυπικό λευκό νοτιοευρωπαϊκό χρώμα, το 20,7% μεταξύ 6-10 στο πιο ανοιχτό λευκό και 1,6% μεταξύ 16-21, στο ενδιάμεσο.


Στον επόμενο πίνακα δίνεται ο μέσος κεφαλικός δείκτης ανά περιοχή, στην τρίτη στήλη. Μπορείτε να δείτε σε ποιες περιοχές υπάρχουν τάσεις βραχυκεφαλίας και σε ποιες είναι καθαρή η δολιχοκεφαλία. Ο συνολικός κεφαλικός δείκτης είναι 78,9 όπως φαίνεται στην τριτελευταία σειρά, τρίτη στήλη.


Δίνονται και άλλα στοιχεία, όπως για το χρώμα του δέρματος και αλλες κρανιολογικές μετρήσεις.
Το συμπέρασμα του von Luschan ήταν ότι οι κάτοικοι της Κρήτης ανήκουν στον Μεσογειακό τύπο, με μικρή επιμειξία από τον βορρά και μικρές βραχυκεφαλικές επιδράσεις. Εμείς να πούμε ότι αρκετοί είναι οι δολιχοκέφαλοι Μεσογειακοί, ενώ οι πλέον χαρακτηριστικοί Κρητικοί είναι οι δολιχοκέφαλοι Διναρίζοντες Μεσογειακοί. Τα παραπάνω ισχύουν για το 1913. Και αυτό γιατί οι μετρήσεις του Πουλιανού 50 χρόνια αργότερα, έδωσαν κεφαλικό δείκτη 80,21 δηλαδή αρκετή αύξηση, πράγμα που υποδηλώνει την είσοδο βραχυκέφαλων από την κυρίως Ελλάδα. Το αποτέλεσμα είναι πλέον στην Κρήτη να βρίσκει κανείς όλους τους φυλετικούς τύπους της ηπειρωτικής Ελλάδας, με το δολιχοκέφαλο στοιχείο να είναι ακόμα σημαντικό.

Μία περίληψη στα Γαλλικά υπάρχει εδώ για όποιον ενδιαφέρεται. Όποιος γνωρίζει Γερμανικά ας προσθέσει ότι άλλο βρίσκει ενδιαφέρον από τη δημοσίευση ή ας μεταφράσει ένα κομμάτι. Επίσης, κάποιος που έχει ζήσει στην Κρήτη θα μπορούσε να μοιραστεί μαζί μας τις δικές του παρατηρήσεις για τους φυλετικούς τύπους που κατοικούν εκεί.

18 σχόλια:

  1. Θα μεταφρασω την δημοσιευση οποτε βρω χρονο.

    Ενα κομματι που ειχα διαβασει (το ενα απο Coon, το αλλο ητανε ειτε απο Pittard η Charles) ειναι οτι στην κεντρικη κρητη βρισκονται κυριως "κλασσικοι" μεσογειακοι (μινωικης εποχης-small mediterranid ανα τον Coon) ενω στην δυτικια υπαρχει μεγαλο ποσοστο διναρικων, αλπικων, κυριως σε μιξη με τον μεσογειακο τυπο της Πελοποννησου και βορειος ελλαδος, δηλ. του "αλταντο-μεσογειακου" οπως τον αποκαλεσε ο Coon.

    Επισης συμφωνα με τους Angel, Hawes και Dixon αυτο οφειλεται κυριως στην δωρικη εισβολη του δυτικου και ορεινου μερος του νησιου. Ισως και σε αυτο να οφειλεται το οτι οι Σφακιωτες ειναι γενετικα πολυ πιο κοντα στους Πελοποννησιους και βορειους ελληνες παρα στους αλλους κρητικους και νησιωτες.

    Οπως και να εχει, η Κρητη, εκτος απο τις ορεινες περιοχες της, ειναι ενα νησι οποτε φυλετικα θα εχει ξεχωριστες ιδιομορφιες οπως ολες οι αλλες νησοι στην μεσογειο. Παντως προκειται για μια πολυ σκληρη ρατσα με μεγαλη ιστορια και τρομερη πολεμικη κουλτουρα.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Υπαρχει καποια ερευνα που να υποστηριζει την γενετικη συγγενια σφακιανων και πελοποννησιων;

      Διαγραφή
    2. Οχι ερευνα ακριβως αλλα στοιχεια πληθος ατομων που εχουνε ζητηθει να εξεταστουνε απο 23andme και παρομοιες εταριες για το DNA τους. Οι ελληνες νησιωτες ειναι γενετικα πιο "νοτια" απο τους ηπειρωτικους ελληνες αλλα οι δυτικοι κρητες που εχουμε στοιχεια τους μεχρι τωρα ειναι καπου στη μεση μεταξυ των δυο το οποιο υποδυλωνει μια μικτη προελευση.

      https://drive.google.com/file/d/0B9o3EYTdM8lQV1VNT2dzSUl0RDQ/edit
      Αυτο ειναι απο ερευνα αλλα τουλαχιστον ταξινομει τους ελληνες ανα καταγωγη και τοπο σε μια γενικη γραμμη. Κατεβασε το pdf για να το δεις καλα.

      Greek-νησιωτες
      Greek_Central-ηπειρωτικοι ελληνες εκτος βορειας ελλαδος (θεσσαλια, ηπειρος, μακεδονια)
      Greek_Thessaly-βορεια ελλαδα

      Οι πρωτοι ειναι παρομοιοι με νοτιο-ιταλους και ασκεναζιμ εβραιους ενω οι αλλοι με κεντρο-ιταλους και μη-σλαβικους λαους της βαλκανικης. Ορισμενοι τουρκοι με "ευρωπαικο" DNA ειναι μεταξυ των αλλων τουρκων και των βαλκανικων αλλα παλι πολυ μακρια για συγγενεια.

      Διαγραφή
    3. Αν οι νησιώτες είναι μεταξύ Ασκεναζίμ Εβραίων και νότιων Ιταλών (δηλαδή Σικελών, που η μισή Σικελία ήταν κατοικημένη από τους σημίτες Φοίνικες, χώρια τις μετέπειτα αραβικές αποικίσεις), φαίνεται πως το αρμενοειδές υπόστρωμα είναι πολύ ισχυρό.
      Καθόλου κολακευτικά πράγματα, για κάποιους που θέλουν να παρουσιάζονται "άριοι" και απλώς συγγενεύουν με σεφαρδίτες Εβραίους. Εν τω μεταξύ, οι "μη σλαβικοί λαοί της Βαλκανικής", μήπως είναι οι Αλβανοί; - εκτός αν είναι οι Τούρκοι ή οι γύφτοι. Με ποιους υπαινίσσεσαι πως συγγενεύουμε; Πες το ξεκάθαρα.

      Διαγραφή
    4. Sorry, εκ παραδρομής έγραψα Σεφαρδίτες. Αν στους νότιους Ιταλούς δεν περιλαμβάνονται οι Σικελοί, το παίρνω πίσω κατά το ήμισυ. Και πάλι όμως, συγγενείς με Ασκεναζίμ (και όχι για παράδειγμα μεσογειακούς Γάλλους), είναι τα συμπεράσματα εντελώς απογοητευτικά. Την κάτσαμε τη βάρκα.

      Διαγραφή
    5. Αλβανους και νοτιο-βουλγαρους κυριως. Οι Τουρκοι δεν εχουνε καμια σχεση και οι γυφτοι που κολανε?

      Αξιζει να αναφερω οτι οι ευγενεις αρχαιοι θρακες που εγινε αναλυση του DNA τους ητανε πολυ πιο κοντα στους ελληνες και νοτιο-βαλκανικους γενικοτερα παρα σε αλλους πλυθησμους. Πλην του ιρανικου (gedrosian) DNA τους που εφτανε το 30%. (3-5% στους ελληνες αναλογα προελευση, δεν ξεπερναει το 7% στους αλλος ευρωπαιους αλλα πανω απο 30% στην τουρκια και ιραν) αλλα και με περισσοτερο μεσογειακο και λιγοτερο βορειο-ευρωπαικο απο τους ελληνες. Ο αριος τυπας ειναι ελληνας με πολυ πιο δυνατο δυτικο-ασιατικο DNA.

      Επισης με την νοτια ιταλικη χερσονησο ειναι περισσοτερο αλλα οσο για τις αραβικες εποικισεις...
      http://www.plosone.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0096074

      Με το ζορι να φτανει το βορειο-αφρικανικο και αραβικο DNA το 3% στην Σικελια.

      Τωρα αμα εσυ περιμενεις αρχαιους ελληνες αριστους με γαλλικο DNA οταν οι ινδοευρωπαικες εισβολες γινανε μεσω της στεππας και της μικρας ασιας και οι δωριεις κατεβηκαν απο τα βαλκανια...

      Διαγραφή
    6. Μα τι σχέση έχουν αυτά που απαντάς με τους ινδοευρωπαίους της στέππας και του Δωριείς; Καλά να ναι οι Ινδοευρωπαίοι, οι Θράκες και οι Δωριείς εκεί που είναι, εμάς μας ενδιαφέρει να καταλάβουμε πως οι Έλληνες των νησιών, όπως λες, συμβαίνει να συγγενεύουν πάνω απ' όλα με τους Εβραίους Ασκεναζίμ. Δηλαδή, με έναν λαό σημιτικό (της ερήμου και όχι της στέππας).
      Το ερώτημα παραμένει: Γιατί οι Έλληνες των νησιών έχουν φυλετική σχέση πάνω απ' όλα με τους Ασκεναζίμ; Και αν ισχύει (που το δέχομαι καλόπιστα), από πότε ισχύει.

      Διαγραφή
    7. Προκειται για το προ-ελληνικο γενετικο στρωμα.

      http://3.bp.blogspot.com/-fUMdtP7RSEw/UZKDrYTvOpI/AAAAAAAAIzE/wNRTaMr_mdw/s1600/ncomms2871-f5.jpg

      Οι μινωικοι σκελετοι που αναληθυκαν στο Λασιθι ειναι γενετικα παρα πολυ κοντα με ελληνες νησιωτες κυριως ενω η ηπειρωτικη ελλαδα ειναι αρκετα μακρια...Περα απο την κρητη που ειναι περιεργη απο πλευρα γενετικης, τα νησια της ελλαδας εκτος απο την Ευβοια και καποια του βορειου αιγαιου δεν εχουνε σχεδον καθολου απλοτυπους οπως R1b, R1a η και ισως και I, ουτε και εχουνε βρεθει καθολου μεχρι τωρα σε οστα που αναλυθηκαν.

      Ειμαι επιφυλακτικος σε αυτο το θεμα αλλα ισως στο να οφειλεται οτι δεν ειχανε κυμματα μεταναστευσης μετα την νεολιθικη, τουλαχιστον μεχρι την σημερον ημερα. Οσο περιεργο και να ακουγεται, τα νησια ετσι συμπεριφερονται γενετικα πολλες φορες. Τρανο παραδειγμα οι Σαρδινιοι που ειναι εντελως ξεχωριστη ρατσα (γενετικα) απο ευρωπαιους, αφρικανους και ολους τους τριγυρω.

      http://www.pnas.org/lens/pnas/111/25/9211#figures

      Πολλοι σημιτικοι απλοτυποι ηρθανε στην ευρωπη κατα την νεολιθικη και κατεκτησαν τους πληθυσμους εκει, με πρωταρχικο τον J1 απλοτυπο. Οι υποκλαδοι που σχετιζονται με αυτον βρισκονται κυριως στις πρωην φοινικικες περιοχες και ειναι αρκετες στα νησια απ'οτι θυμαμαι.

      http://cache.eupedia.com/images/content/Haplogroup-J1.gif
      Ο γενικος απλοτυπος που εχει τον υποκλαδο της νεολιθικης

      http://thegeneticatlas.com/J1c3d.png
      Ο αραβικος υποκλαδος του απλοτυπου. Αμα προσεξεις θα δεις οτι βρισκεται σε ποστοστο κατω του 10% σε κρητη και σικελια, γεγονος που εξηγει οπως ειπα την ταση πολλων κρητικων να δειχνουν οτι εχουν επιμηξεια με τουρκια η μεση ανατολη ενω οι υπολοιποι ελληνες οχι.

      Τωρα το κατα ποσο οφειλεται σε μουσουλμανικα καταλοιπα η ειναι λογω της νεολιθικης μεταναστευσης, δεν ξερω. Παντως κλεισμενες περιοχες της ευρωπης που εχουνε διατηρησει μεγαλο ποσοστο γενετικης συνεχειας με τους προ-ινδοευρωπαικους πληθυσμους εχουνε τον απλοτυπο ΑΛΛΑ ΟΧΙ τον αραβικο υποκλαδο.

      Παρεθεσα καποιες πληροφοριες, βγαλτε τα συμπερασματα που βρισκεται πιο λογικα. Παντως ξαναδινω εμφαση στο οτι τα νησια συμπεριφεροντε παντα με τετοιο περιεργο τροπο στην γενετικη για τους εμφανεις λογους.

      http://thegeneticatlas.com/J1c3d.png

      Διαγραφή
    8. Φίλε, σ' ευχαριστώ, πολύ κατατοπιστική απάντηση. Και γω πιστεύω πως πρόκειται κατα πάσα πιθανότητα για προ-ελληνικούς πληθυσμούς. Αυτό που λες για απλότυπους R1a, b και Ι είναι ωραία σκέψη.
      Πρέπει να γίνει μια συστηματική καταγραφή των απλοτύπων του ελλαδικού χώρου και να συνδεθούν με συγκεκριμένους φυλετικούς τύπους. Έτσι θα αποκαλυφτεί ο φυλετικός χάρτης της Ελλάδας.

      Διαγραφή
    9. Το πιο σημαντικο ειναι οι υποκλαδοι, η χρονολογια αφιξης του απλοτυπου (π.χ. στο αρθρο για την Σικελια, ο σημιτικος απλοτυπος ηρθε κυριως κατα την φοινικικη εποικιση το οποιο λεει πολλα) καθως και το autosomal DNA. Υπαρχουνε διαφοροι τροποι για να υπολογιστει το τελευταιο αλλα το προβλημα ειναι οτι μερικες φορες αλλοιωνεται σε αυτα με την παροδο του χρονου και δεν ειναι πολυ εμπιστο για αρχαιες μετρησεις.

      Ενα ακομα σημαντικο κομματι ειναι τα IBD, identity by descent, τα οποια δειχνουν κοινη καταγωγη με αλλες χωρες. (ολοι εχουμε "συγγενεις" γενετικα σε αλλες χωρες και αυτα δειχνουνε το ποσοστο που εχουμε με αυτους. Συνηθως η τοπ 5 χωρες ειναι οι πιο σημαντικες, με την πρωτη να εχει τουλαχιστον το 50%)

      Διαγραφή
  2. Απο μια ματια που το εριξα λεει οτι η βραχυκεφαλια στην κρητη οφειλεται στην εισοδο βραχυκεφαλων πληθυσμων οι οποιοι αρχησανε ηδη απο την μυκηναικη περιοδο και συνεχισανε να αυξανονται κατα την εποχη του σιδηρου (δηλ. δωρικη εισβολη και πτωση των μυκηνων) και αργοτερα.

    Με αλλα λογια δεν λεει τιποτα το διαφορετικο απο ολους τους αλλους ανθρωπολογους που κανανε ποτε ερευνα στην Ελλαδα. Κυριως μεσογειακοι->εισοδος βραχυκεφαλων την εποχη του χαλκου απο τον βορρα και την ανατολη στην νοτια ελλαδα->αφομοιωση τους απο τους μεσογειακους->μυκηναικος πολιτισμος->εισβολη βραχυκεφαλων απο την βορεια ελλαδα στην νοτια ελλαδα-> αφομειωση απο μεσογειακους αλλα σε μικροτερο βαθμο (μεσοκεφαλεια)->δωρικη εποχη και μετα κλασσικος πολιτισμος

    http://puu.sh/dbLiK.jpg
    Οι συγχρονοι Ελληνες ειναι παρομοιοι με αυτους της ελληνιστικης/ρωμαικης περιοδου (λογω του βραχυκεφαλου βορρα) αλλα με "medieval alpinisation" (ετσι εθεσαν την αυξηση των αλπικων και της βραχυκεφαλιας σε ολη την ευρωπη)
    http://puu.sh/dbPwz.jpg

    Καπως ετσι εγινε και στην Κρητη. Οπως λεει ο γερμανος, δυσκολα να οφειλεται σε μουσουλμανους καθως αυτοι ητανε κυριως απο περιοχες οπου κυβερνα η δολιχοκεφαλεια. Η μεταναστευση απο τις πιο βραχυκεφαλες περιοχες της Ελλαδας θα πρεπει να συνεχισε αυτο το φαινομενο με πιο ταχεις ρυθμους στην συγχρονη εποχη.

    Βεβαια λεει οτι θα ητανε καλο να αυξηθουνε τα δειγματα των αρχαιων κρανειων για μια πιο σαφη εικονα. Το υπολοιπο το κομματι περιγραφει κυριως τα σωματικα χαρακτηριστικα και παραθετει την ιστορια του νησιου. Ειναι 40 σελιδες, θα κατσω να μεταφρασω τα πιο σημαντικα κομματια.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Σκοτεινός Ιεροφάντης2 Δεκεμβρίου 2014 στις 5:02 μ.μ.

    Στην Κρήτη σήμερα υπάρχει εντονότατη βραχυκεφαλία.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. Για την μαζική είσοδο των Σαρακηνών στην περιοχή του Ηρακλείου κατά την βυζαντινή περίοδο όμως δεν γίνεται λόγος.
    Καλό είναι να επισημανθούν κάποια στιγμή οι φυλετικές διαφορές των Κρητών με των Σαρακηνών της Κρήτης.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. Ο ίδιος ο Καζαντζάκης στην Αναφορά στον Γκρέκο εκτιμά πως οι πρόγονοί του πρέπει να ήταν Άραβες. Ειδικά στο Ηράκλειο, ο πληθυσμός μπορεί να θεωρηθεί κατά βάση αραβογενής - μια αντίστοιχη Ανδαλουσία της Ελλάδας. Μονάχα η Κύπρος έχει τόσο έντονη σημιτική πρόσμειξη (Εδώ αδικώ την Κρήτη ίσως, γιατί ο πολιτισμός του νησιού είναι πολύ πιο ηρωικός). Πάντως, στο Ηράκλειο οι φυσιογνωμίες θυμίζουν έντονα Λίβανο, Ιορδανία, Συρία.
    Βέβαια, τα Σφακιά ή ο Άγιος Νικόλαος διαφέρουν πολύ - επί το ελληνικότερον.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Για αυτό ψηφίζουν πασόκ;

      Διαγραφή
    2. Διαφωνω πληρως για το...Αλ σιθι(Λασιθι),εγω που πηγα εκει νομιζα οτι βρισκομουν στο ομαν,στην ιεμενη η στην σαουδικη αραβια.

      Διαγραφή
  6. Πουθενά δεν γίνεται λόγος για διναρικούς. Εκτός ότι γίνεται λόγος για (μικρή) νεγρική επιμειξία, δύο βασικούς τύπους αναγνωρίζει: α) τον μεσογειακό, β) τον αρμενοειδή/προσημιτικό/"χιττιτικό". Ο πρώτος δολιχοκέφαλος, ο δεύτερος βραχυκέφαλος.
    Τους ξανθότριχες (που τους υπολογίζει στο 10%), τους συνδέει με τους Αχαιούς, που εξελλήνισαν το νησί (κάνει ανάλυση και για τους Ετεόκρητες, τους ντόπιους δηλαδή Κρήτες/Μινωίτες, που συνέχιζαν να μιλούν τη δική τους μη ελληνική γλώσσα για αιώνες στην ανατολική Κρήτη). Διαπιστώνει και κάποια σλαβική/αλπική επίδραση κατά την περίοδο της βενετοκρατίας.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Για διναρικους και αλπικους αναφερεται κατα την αναλυση των παλαιων κρανιων της μετα εποχης του χαλκου.

      Επισης λεει οτι ειναι δυσκολο να προσδιορισθει η επιμηξεια με τους "Τουρκους" γιατι πολλοι ητανε η εξισλαμισμενοι ντοπιοι η αλλοι Ελληνες απο την ηπειρο ειτε το γιατι οι "Τουρκοι" μπορει να ειχανε ενα σωρα φαινοτυπους λογω πανσπερμιας στην ανατολη.

      Παντως σε κατι τετοιο καταληγει
      http://puu.sh/deB4u.png

      "Ετσι η Κρητη αλλαξε τις τελευταιες χιλιετιες πολλες φορες τους επικυριαρχους της αλλα ο πλυθησμος της εμεινε, τουλαχιστον σε εναν πολυ μεγαλο βαθμο, ο παλαιος/προγενεστερος"

      Κουραφεξαλα, βεβαια. Τα αρχαια δειγματα δεν ειναι πολυ μεγαλα για τετοια συμπερασματα και υπαρχουνε καποιες αλλες γραφικοτητες μεσα στο κειμενο. (νεγρικη επιμηξεια και νορδικοι Τουρκοι/τουρκοφωνοι π.χ.) Παντως στην γενετικη, οπως εχω αναφερει, οι Κρητες ειναι οι μονοι ελληνες (μαζι με καπιους ποντιους) που εχουνε γενετικη σχεση με τουρκους. (οχι ολοι αλλα πολλοι) Μερικοι εχουνε και παρομοια σχεση με τους Ιβηρες το οποιο δεν ειναι καθολου περιεργο αφου οι μουσουλμανοι που κατεκτησαν το νησι ητανε απο εκει.

      Διαγραφή

Οι διαχειριστές του ιστολογίου δεν φέρουν καμία ευθύνη για τα σχόλια των αναγνωστών τους.