Ως προς την εθνογραφία, έχουμε πολλά στοιχεία από ιστορικούς, γεωγράφους, φιλόσοφους, ηθικολόγους, ποιητές. Η αρχαία Ελληνική πόλη θεμελιώνεται πάνω στην έννοια της φυλής. Στα πρώτα στάδια της εθνογραφίας, βρίσκουμε ότι ένας λαός είναι πάνω από όλα μια φυλή, μια μακρά σειρά απογόνων από έναν κοινό πρόγονο. Η καθαρότητα του αίματος αποτελεί μέτρο αριστοκρατικότητας. Τα εθνολογικά στοιχεία για τους Έλληνες που παραθέτει ο Rivaud είναι πάρα πολλά, αλλά εδώ θα εστιάσουμε μόνο στα ανθρωπολογικά.
Κατά τον Rivaud, οι Έλληνες, που έθεσαν τις βάσεις για σχεδόν όλες τις επιστήμες, έθεσαν επίσης τις βάσεις της ανθρωπολογίας και της εθνολογίας. Αποσπάσματα από γεωγράφους, ιστορικούς, φιλοσόφους και ιατρούς, μας παρέχουν αρκετά στοιχεία για τις ανθρωπολογικές τους γνώσεις. Γεωγραφικές και κοινωνικές συνθήκες ώθησαν τους Έλληνες...
να ταξιδεύσουν και να ιδρύσουν αποικίες σε όλη τη Μεσόγειο. Ο περιπετειώδης και εμπορικός βίος των Ελλήνων τους έφερε σε επαφή με πολλούς ξένους λαούς και τα ήθη τους. Ήδη στα έργα του Ομήρου βλέπουμε ολόκληρους κατάλογους εθνών. Πέρα από την πρακτική χρησιμότητα των εθνογραφικών παρατηρήσεων, με την ανάπτυξη των επιστημών, άρχισαν να δημιουργούνται διάφορα ερωτήματα: Οι άνθρωποι υπήρχαν πάντοτε ή δημιουργήθηκαν κάποια στιγμή; Πότε εγκαταστάθηκαν οι διάφοροι λαοί στην Ελλάδα και στην Ασία; Από πού ήρθαν αυτοί οι λαοί; Είχαν κοινή καταγωγή ή διαφορετική; Βάσει ποιων γνωρισμάτων μπορούμε να τους ξεχωρίσουμε; Αυτές οι ερωτήσεις απασχολούσαν τους αρχαίους διανοούμενους και στις απαντήσεις τους βρίσκουμε σπέρματα των σύγχρονων ανθρωπολογικών θεωριών.
Ο Αναξίμανδρος ήταν αυτός που έφτιαξε τον πρώτο χάρτη του κόσμου. Λίγο αργότερα, ο Εκαταίος ο Μιλήσιος θα περιγράψει μεθοδικά τη γη και τους λαούς της. Ακολούθησαν οι Στωικοί και οι Αλεξανδρινοί, οι τελευταίοι με επιφανή εκπρόσωπο τον Ερατοσθένη. Ο Στράβων αποτελεί ένα ολοκληρωμένο παράδειγμα γεωγράφου, που μελέτησε τη γη μαζί με τους κατοίκους της, δηλαδή έγραψε γεωγραφία φυσική και πολιτική. Ο Ηρόδοτος και ο Παυσανίας μας δίνουν επίσης πολλά ανθρωπολογικά στοιχεία.
Τους αρχαίους Έλληνες απασχόλησε και το ζήτημα των ανθρωπίνων φυλών. Εμπεδοκλής, Δημόκριτος, Αριστοτέλης και πολλοί στωικοί αφιερώνουν σημεία στο έργο τους στην μελέτη του ανθρώπου και των ανθρωπίνων φυλών. Η ιατρική, ανεπτυγμένη σε επιστημονικά πλαίσια, διαπιστώνει διαφορές στην δομή του σώματος των διαφόρων ανθρώπων που βρίσκουμε στο έργο του Ιπποκράτη. Ακόμα και οι κεραμοποιοί, προσπαθώντας να απεικονίσουν τους διάφορους ανθρώπινους τύπους, μας δίνουν πολλές φορές περισσότερες πληροφορίες για τις γνώσεις των αρχαίων, από ότι ολόκληρες διατριβές.
Το πιο κεφαλαιώδες ζήτημα που προσπάθησαν να εξετάσουν οι αρχαίοι Έλληνες ήταν η καταγωγή του ανθρωπίνου είδους. Μέσα από μύθους, περιγράφονταν η δημιουργία του ανθρώπου από μίξη διαφόρων στοιχείων της φύσης, όπως η γη, το νερό, κλπ. Οι Αθηναίοι θεωρούσαν τους εαυτούς τους αυτόχθονες. Ο Ηρόδοτος και ο Εκαταίος μας αναφέρουν πολλούς λαούς που λέγανε ότι ήταν αυτόχθονες. Στις Σφήκες του ο Αριστοφάνης λέει:
Εσμέν ημείς...
Αττικοί μόνοι δικαίως ευγενείς αυτόχθονες.
Ο ιστορικός Φερεκύδης ο Αθηναίος, είχε γράψει ένα βιβλίο σχετικά με την αρχαία ιστορία των Αθηνών με τίτλο Αυτόχθονες. Ο Ευρυπίδης στην τραγωδία Ίων, κάνει πολλές αναφορές στην αυτοχθονία των Αθηναίων. Εκτός από τους Αθηναίους, οι Αρκάδες και οι Θεσσαλοί πίστευαν και αυτοί στην αυτοχθονία τους. Αλλά ακόμα και αν ήταν αυτόχθονες, πώς εμφανίστηκαν οι πρώτοι άνθρωποι εκεί; Υπήρχαν πάντα ή προέκυψαν από την γη; Ο Βάρρων και ο Σενσορίνος μας λένε ότι μετά τον Πυθαγόρα οι περισσότεροι φιλόσοφοι πίστευαν στην πρώτη άποψη, ενώ ο απλός λαός στη δεύτερη. Η γη θεωρούνταν κυριολεκτικά η μητέρα των κατοίκων της. Οι γενάρχες, που θεωρούνταν οι πρώτοι άνθρωποι, ονομάζονταν γηγενείς, δηλαδή γεννηθέντες από τη γη. Ένα απόσπασμα του Πινδάρου μας αναφέρει δυο τέτοιους άνδρες, που λέγονταν ότι γεννήθηκαν από τη γη. Άλλους γενάρχες μας αναφέρουν ο Πλάτων, ο Ευρυπίδης και ο Παυσανίας. Οι μυθολογίες αυτές πλέκονται με τους Θεούς, όπως φαίνεται γλαφυρά στην Θεογονία του Ησίοδου. Η Πηνελόπη λέει στον Οδυσσέα ότι φαίνεται ξένος και συνεπώς όχι γεννηθείς από τα δέντρα ή τις πέτρες της περιοχής. Επίσης, οι μύθοι περί καταγωγής των ανθρώπων από τα δέντρα είναι πολλοί, ενώ ζωογόνα δύναμη φέρεται να έχει και ο αέρας. Το αίμα και περισσότερο τα αναπαραγωγικά όργανα θεωρήθηκαν ακόμη η πηγή της ζωής, με τις διάφορες φαλλικές τελετές.
 |
| Albert Rivaud |
Στην Ιωνία, στο δεύτερο μισό του 6ου αιώνα π.Χ. βλέπουμε για πρώτη φορά την ανάπτυξη της επιστήμης σε ορθολογικά πλαίσια. Ο Αναξίμανδρος αναφέρει πρώτος την έννοια της μεταμόρφωσης, προπομπός της εξελικτικής θεωρίας, που την βρίσκουμε στους Στρωματείς του ψευδο-Πλούταρχου:
έτι φησιν [Αναξίμανδρος] ότι κατ'αρχάς εξ αλλοειδών ξώτων ο άνθρωπος εγεννήθη.
Υποστηρίζει ότι μες στο νερό υπάρχουν όντα σαν ψάρια που σταδιακά μεταμορφώθηκαν και πέρασαν στην ξηρά, όπως αναφέρει ο Aetius, Dox.:
Αναξίμανδρος εν υγρώι γεννηθήναι τα πρώτα ζώια φλοιοις περιεχόμενα ακανθώδεσι, προβαίνουσης δε της ηλικίας αποβαίνειν επί το ξηρότερον και περιρρηγνυμένου του φλοίου επ'ολίγων μεταβιώναι
και στο Συμποσιο του Πλουτάρχου:
εν ιχθύσιν εγγενέσθαι το πρώτον ανθρώπους, αποφάινονται και τραφέντας ώσπερ οι γαλεοί και γενομένους ικανούς εαυτοίς βοηθείν εκβήναι τηνικαύτα και γης λαβείσθαι.
Ο Ξενοφάνης λέει σε περί φύσεως απόσπασμα ότι η ζωή προήλθε από τη γη και το νερό:
πάντες γαρ γαίης τε και ύδατος εκγενόμεσθα
Ο Παρμενίδης, όπως μαθαίνουμε από τον Σενσορίνο, λέει ότι τα έμβια όντα γεννιούνται από γη και νερό, που τα ζεσταίνουν οι ακτίνες του ήλιου. Ωστόσο, δεν δημιουργούνται αμέσως, αλλά κατά κομμάτια. Τα μέλη αυτά ενώνονται και φτιάχνουν τον οργανισμό.
Οι Πυθαγόρειοι κάνουν διάκριση του ανθρώπου από τα υπόλοιπα ζώα, με τους περισσότερους να θεωρούν ότι ο άνθρωπος υπάρχει αιώνια και είναι περιττό να μελετήσουμε την γένεσή του. Την ίδια άποψη θα έχουν ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης.
δενδρέα τ'εβλάστησε και ανέρες ηδέ γυναίκες
θηρές τ'οιωνοί τε και υδατοθρέμμονες ιχθύς,
και τε θεοί δολιχαίωνες τιμήισι φέριστοι
Τα μέλη δημιουργούνται χωριστά και ενώνονται για να δημιουργήσουν τους οργανισμούς.
ηι πολλαί μεν κόρσαι αναύχενες εβλάστησαν
γυμνοί δ'επλάζοντο βραχίονες εύνιδες ώμων,
όμματά τ'οία επλανάτο πενητεύοντα μετώπων.
Επίσης ότι γη και νερό ενώνονται και ένα εσώτερο πυρ τα ανυψώνει:
ολοφυείς μεν πρώτα τύποι χθόνος εξανέτελλον,
αμφοτέρων ύδατός τε και ίδεος αίσαν έχοντες.
τους μεν πυρ ανέπεμπε θέλον προς ομοίον ικέσθαι...
Ο Αναξιμένης θεωρεί ότι ο αέρας ζεσταίνει και δίνει ζωή στη γη, με το ίδιο να υποστηρίζει ο Αρχέλαος και πιθανότατα ο δάσκαλός του Αναξαγόρας. Ο Δημόκριτος, σύμφωνα με τον Σενσορίνο, πίστευε ότι ο άνθρωπος δημιουργήθηκε από μίξη γης και νερού και ο κόσμος κατοικήθηκε σταδιακά. Πιθανότατα ίδια άποψη είχε και ο Λεύκιππος. Έχουν σωθεί τίτλοι βιβλίων και ονόματα αρκετών φιλοσόφων που ασχολήθηκαν με το ζήτημα της γένεσης της ζωής, αλλά δεν σώθηκαν οι απόψεις τους. Ο Πλάτων στον Τίμαιο διατυπώνει τελείως διαφορετικές απόψεις, απομακρυνόμενος από την φυσική φιλοσοφία και θέτοντας την αρχή των όντων στους θεούς, που έφτιαξαν κάθε μέλος του ανθρώπου με κάποιον σκοπό. Στον Αριστοτέλη η ανθρωπογένεση εξαφανίζεται. Περιγράφει τους διάφορους λαούς ως έχουν, θεωρώντας ότι δεν πρόκειται ποτέ να αλλάξουν. Με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη σταματά κάθε σκέψη σχετικά με το ζήτημα. Στωικοί και Αλεξανδρινοί δεν έδωσαν καμία σαφή θεωρία ανθρωπογένεσης. Στον Λουκρήτιο βρίσκουμε να είναι διαδεδομένη στον απλό λαό η θεώρηση ότι η ζωή δημιουργήθηκε από τη γη.
Η μορφή του σώματος μελετήθηκε εντατικά σε πολλές πραγματείες, κυρίως ιατρικής φύσεως, των οποίων έχουν σωθεί πολλοί τίτλοι. Ο Πυθαγόρειος Φιλόλαος και ο Δημόκριτος είχαν γράψει τέτοια βιβλία. Σε μια ενδιαφέρουσα παρατήρησή του, ο Αναξαγόρας έλεγε ότι ο άνθρωπος δεν είναι έξυπνος επειδή έχει χέρια, αλλά επειδή έχει χέρια είναι έξυπνος.
Οι πρώτες εκτεταμένες παρατηρήσεις στην μορφολογία του ανθρώπου εντοπίζονται στο έργο του Αριστοτέλη. Αρχικά, ο άνθρωπος θεωρείται ότι έχει όμοια μέρη με τα υπόλοιπα ζώα και μελετάται βάσει αυτού. Ο Αριστοτέλης περιγράφει τα μέρη του σώματος του ανθρώπου και σε αυτόν βρίσκουμε τις κρανιολογικές λέξεις βρέγμα και ινίο για την άνω κορυφή όπου ενώνονται οι ραφές και το πίσω μέρος του κρανιου, αντίστοιχα. Οι ενώσεις των κρανιακών οστών ονομάζονται ραφαί. Διαπιστώνει διαφορές μεταξύ του κρανίου ανδρών-γυναικών και ανθρώπων-άλλων ζώων.
Ο Αριστοτέλης προσπαθεί να διαχωρίσει τους ανθρώπους σε τύπους, ανάλογα με τα ανθρωπολογικά τους γνωρίσματα. Οι παρατηρήσεις του έχουν να κάνουν με το σχήμα του προσώπου, το χρώμα των ματιών, την ποσότητα και το χρώμα του τριχώματος, κτλ. Ωστόσο, δεν έλαβε υπόψη το σχήμα του κρανίου. Στα Φυσιογνωμικά, η ίσια μύτη είναι πιο ωραία από την πατημένη. Επίσης υπάρχει μια σχέση μεταξύ του χρώματος μαλλιών και ματιών, όμως μπορεί να αλλάζουν μεγαλώνοντας. Οι βόρειοι έχουν πιο ανοιχτά από αυτούς που ζουν νοτιότερα. Λίγα γενικά στοιχεία περιέχει η Φυσική Ιστορία του Πλίνιου, τα περισσότερα εκ των οποίων τα έχει λάβει από τον Αριστοτέλη. Βλέπουμε ότι ο Αριστοτέλης μελετά τον άνθρωπο με την γνώριμή μας ανθρωπολογική μέθοδο.
Εκτός από τα γενικής φύσεως επιστημονικά βιβλία όπως του Αριστοτέλη, υπάρχουν και πιο ειδικευμένα ιατρικά έργα, όπως για τα κατάγματα του κρανίου του Ιπποκράτη, Περί των εν κεφαλήι τρωμάτων. Παρότι δεν διακρίνονται ανθρώπινοι τύποι, εντούτοις διαπιστώνεται ότι υπάρχουν άλλα κρανία που προεξέχουν προς τα πίσω, ενώ άλλα όχι. Επίσης, οι ραφές διαφέρουν και γίνονται διάφορες άλλες κρανιολογικές παρατηρήσεις. Ο Γαληνός διακρίνει τέσσερις τύπους κρανίων.
Ο χαρακτηρισμός ενός ανθρώπου με βάση την φυσιογνωμία του υπάρχει ήδη από τον Όμηρο. Ο άθλιος Θερσίτης φαίνεται από το πρόσωπό του. Ο Αντίνοος είναι ωραίος, αλλά όχι καλός. Ωστόσο, τις περισσότερες φορές η εμφάνιση ταιριάζει με την ηθική. Πράγμα που φαίνεται μερικές φορές στις αγγειογραφίες. Οι ιατροί της ιπποκρατικής σχολής και άλλοι όπως Ξενοφών, Πλάτων, Αριστοτέλης, προσπάθησαν να βρουν την σχέση μεταξύ εμφάνισης και ψυχής. Μεταγενέστεροι που μελετούν την φυσιογνωμία είναι οι Μεγασθένης, Ποσειδώνιος, Στράβων, Δίων Χρυσόστομος, Πλούταρχος, Rufus, Σουητόνιος. Οι δυο πιο σημαντικές φυσιογνωμικές πραγματείες είναι του Αριστοτέλη και του Πολέμωνα, η τελευταία από αραβική μετάφραση. Στον Αριστοτέλη, οι άνθρωποι θεωρείται ότι έχουν συμπεριφορά όμοια με αυτή των ζώων που τους μοιάζουν. Οι Αιγύπτιοι, οι Θράκες και οι Σκύθες διαφέρουν ως προς τα σωματικά και ψυχικά γνωρίσματα. Αν ένας Έλληνας μοιάζει με Αιγύπτιο, θα έχει και αντίστοιχο χαρακτήρα. Τα διάφορα σημεία του σώματος περιγράφονται με λεπτομερειες, αλλά δεν γίνεται συνδυασμός των γνωρισμάτων που οδηγούσε στην συστηματική φυλετική ταξινόμηση. Παρά τους παραολογισμούς κάποιων απόψεων, η φυσιογνωμική δημιούργησε το έδαφος για την ανάπτυξη της πραγματικής επιστήμης αργότερα, όπως είχε κάνει π.χ. η αλχημεία, ως πρόδρομος της χημείας.
Το συμπέρασμα που προκύπτει από την ανάλυση του κλασικιστή Rivaud είναι ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν μελετήσει σε σημαντικό βαθμό την ανθρώπινη φύση. Διατύπωσαν θεωρίες που έθεσαν τις βάσεις για την εξελικτική θεώρηση της φύσης. Μελέτησαν το ανθρώπινο σώμα και έγραψαν πολλές πραγματείες. Περιέγραψαν τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων, ενώ άλλοι έγραψαν για την εμφάνιση και την συμπεριφορά λαών με τους οποίους οι Έλληνες βρίσκονταν σε επαφή. Όλα αυτά καταδεικνύουν ότι οι αρχαίοι Έλληνες υπήρξαν πρωτοπόροι και στην επιστημονική αναζήτηση στο αντικείμενο της ανθρωπολογίας.
ΥΓ: Ο Albert Rivaud, διακεκριμένος κλασικιστής και ένθερμος φιλέλληνας, απετέλεσε Υπουργός Παιδείας στην πρώτη κυβέρνηση του Pétain, εξέφραζε αντι-εβραϊκές θέσεις και θαυμασμό για τον Αδόλφο Χίτλερ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Οι διαχειριστές του ιστολογίου δεν φέρουν καμία ευθύνη για τα σχόλια των αναγνωστών τους.